Johan van Oldenbarnevelt: landsadvocaat, raadspensionaris en maker van de Republiek

Johan van Oldenbarnevelt staat bekend als de man die uit het ongenoegen van de Nederlandse Opstand een staat wist te maken, maar ook als de man die zijn hand verspeelde en dat met de dood moest bekopen. Wie was Johan van Oldenbarnevelt en wat heeft hij voor Nederland betekend?

Jeugd en studie

Johan werd op 14 september 1547 in Amersfoort geboren als zoon van de koopman Gerrit van Oldenbarnevelt en Deliana van Weede. Hoewel ze welgesteld waren, was de familie niet van adel en stond bovendien niet goed bekend vanwege het drinkgedrag en de misdaden van zijn vader. Johan groeide op in Amersfoort en ging daar naar de Latijnse school. Nadat hij een aanzienlijk bedrag erfde uit de familie van zijn moeder, werd hij onafhankelijk van zijn vader. Daarop vertrok hij in 1564 naar Den Haag om bij een advocaat te werken. In de jaren daarna studeerde Oldenbarnevelt rechten in verschillende Europese steden. Tijdens zijn verblijf in Heidelberg in 1568 bekeerde hij zich tot het calvinisme.

Aansluiting bij de Nederlandse Opstand

In 1570 keerde Oldenbarnevelt terug naar de Nederlanden, waar op dat moment de Tachtigjarige Oorlog in volle gang was. Hij werd advocaat bij het Hof van Holland, een instituut dat de graaf van Holland bijstond in het bestuur, en daarmee zat hij middenin de vuurlinie. In 1572, toen de eerste steden in handen van de opstandelingen vielen, sloot Oldenbarnevelt zich bij de protestantse rebellen onder leiding van Willem van Oranje aan. Hoewel hij één keer de wapens opnam en zich aansloot bij een burgermilitie tijdens het Beleg van Haarlem in 1573, waren Oldenbarnevelt’s bijdragen aan de Nederlandse Opstand vooral van diplomatieke aard. In 1574, tijdens het Beleg van Leiden, leidde hij het doorsteken van de dijken om de stad te ontzetten in goede banen.

Huwelijk met Maria van Utrecht

In 1575 trouwde Oldenbarnevelt met de rijke regentendochter en erfgename Maria van Utrecht. Oldenbarnevelt had zijn aanstaande vrouw zorgvuldig en strategisch uitgekozen en  trouwde met haar voor de erfenis van een aanzienlijk kapitaal en vijf heerlijkheden. Desondanks was het een gelukkig huwelijk en kreeg het echtpaar vijf kinderen.

Pensionaris van Rotterdam en vertrouwenspersoon van Willem van Oranje

Doordat Oldenbarnevelt zijn werkzaamheden aan het Hof van Holland naar tevredenheid uitvoerde en hij zich steeds meer in regentenkringen begaf, wist hij in de jaren ’70 zijn invloed steeds verder uit te breiden. Zo bemachtigde hij in 1576 het pensionarisambt van de stad Rotterdam. In die functie vertegenwoordigde hij de stad in de Staten van Holland, die met het wegvallen van het gezag van Filips II steeds belangrijker werden. In zijn rol als raadspensionaris, wat hij tot 1586 bleef, leerde Oldenbarnevelt de Hollandse politiek goed kennen. Door zijn werklust en intelligentie viel hij op, waardoor hij in 1579 werd gekozen in de commissies van financiën en marine van de Staten. Bovendien was hij vanaf 1582 de vertrouwenspersoon van Willem van Oranje, waardoor zijn macht verder uitbreidde.

Aanstelling Stadhouder Maurits van Oranje

Nadat de noordelijke gewesten in 1581 Filips II hadden afgezworen als vorst en in 1584 Willem van Oranje werd vermoord, ontstond de vraag wie de noordelijke gewesten moest besturen. Verschillende facties waren van mening dat een buitenlandse vorst gevraagd moest de Nederlandse troon te bestijgen, maar Oldenbarnevelt verzette zich daar fel tegen. In 1586 werd hij landsadvocaat en raadspensionaris van de Staten van Holland, waardoor hij wederom meer invloed kon uitoefenen. Hij pleitte ervoor het stadhouderschap van de staten Holland en Zeeland aan Maurits van Oranje over te dragen. Toen Maurits in 1585 inderdaad stadhouder werd, bleek hij meer interesse te hebben voor het bestuur van het leger, en was Oldenbarnevelt in feite de plaatsvervangend politiek leider.

Oprichting van de Republiek der Nederlanden

Nadat verschillende pogingen tot het vinden van een nieuwe vorst voor de Nederlanden gestrand waren en de Britse graaf van Leicester slinks door hem was weggewerkt, ondernam Oldenbarnevelt stappen om een republiek op te richten. Hij liet de pensionaris van Gouda, François Vranck in 1587 een betoog opstellen waarin hij pleitte voor ‘volkssoevereiniteit’. De Corte Vertoninghe of Deductie, die Oldenbarnevelt vanuit de Staten Generaal liet verspreiden, was de basis voor de weinig ceremoniële oprichting van de Republiek der Nederlanden in 1588.

Van Oldenbarnevelt tijdens de Tien Jaren

Omdat het de jonge Republiek in de eerste tien jaar van haar bestaan voor de wind ging, sprak 19e-eeuwse historicus Robert Fruin van de periode 1588 – 1598 van de Tien Jaren, een begrip dat werd overgenomen door latere historici. In deze periode bloeide de economie op, wist de Republiek zich militair te handhaven en dankzij een aantal grote overwinningen zelfs uit te breiden. Binnen die context werkte Oldenbarnevelt zich op tot de belangrijkste politicus van de nieuwe staat. Hij had goede contacten met de Hollandse kooplieden, had een sterk overwicht in de Staten Generaal en werkte succesvol samen met Maurits. Oldenbarnevelt bracht de financiën van de Republiek op orde, terwijl Maurits’ leger de ene na de andere militaire overwinning behaalde.

Van Oldenbarnevelt en Maurits

De aanvankelijk positieve relatie tussen Oldenbarnevelt en Maurits bekoelde snel in de eerste jaren van de zeventiende eeuw. In 1600 stuurde Oldenbarnevelt het leger op de handelskapers bij Duinkerke af, maar Maurits vond het militaire risico tijdens die onderneming te groot. Hij kon ternauwernood de Slag bij Nieuwpoort winnen, maar was woedend en vond dat Oldenbarnevelt het voortbestaan van de Republiek op het spel had gezet. In de jaren daarna bekoelde de relatie verder. Toen zowel de Spanjaarden als de Nederlanden financieel en militair uitgeput waren, wilde Oldenbarnevelt een wapenstilstand, maar ook daar was Maurits het niet mee eens. Oldenbarnevelt drukte zijn zin door, en in 1609 ging het Twaalfjarig Bestand in.

Bestandstwisten en onthoofding van Oldenbarnevelt

Het conflict tussen Maurits en Oldenbarnevelt escaleerde tijdens het Twaalfjarig Bestand. Een protestantse religiecrisis die de geschiedenis inging als de Bestandstwisten dreef de twee verder uit elkaar. Oldenbarnevelt koos de zijde van de remonstranten, maar Maurits stak de contraremonstranten een hart onder de riem door opstandig kerkdiensten in schuilkerken bij te wonen. Toen Oldenbarnevelt in 1617 de Staten van Holland de zogenaamde Scherpe Resolutie liet aannemen, waardoor gewelddadige contraremonstranten met een huurlingenlegertje bestreden mochten worden, was de maat voor Maurits vol. Hij schakelde zijn leger in om de huurlingen halt toe te roepen, en liet Oldenbarnevelt arresteren. Na een proces van een gelegenheidsrechtbank waarin de 24 rechters bijna allemaal zijn persoonlijke vijand waren, werd Oldenbarnevelt ter dood veroordeeld. Op 13 juni 1619 werd hij in Den Haag onthoofd.

Bronnen:

• G. H. Janssen, Het stokje van Oldenbarnevelt: overzicht van de gebeurtenissen die aanleiding gaven tot de executie van de landsadvocaat Johan van Oldenbarnevelt op 13 mei 1619 (Hilversum 2001).
• B. Knapen, De man en zijn staat: Johan van Oldenbarnevelt 1547 – 1619 (Amsterdam 2013).
• A. van der Lem, De Opstand in de Nederlanden 1568 – 1648. De Tachtigjarige Oorlog in woord en beeld (Nijmegen 2014).

Afbeeldingen:

• Het laatste gebed van Johan van Oldenbarnevelt. Simon Opzoomer, circa 1840 – 1878. [Public Domain via Wikimedia Commons]
• Oldenbarnevelt brengt met enkele Statenleden Maurits het bericht van zijn aanstelling tot stadhouder, 1585. Paul Tétar van Elven, 1838. [Public Domain via Wikimedia Commons]
• Onthoofding van Oldebarnevelt, Claes Janszoon Visscher II, 1619. [Public Domain via Wikimedia Commons]

Leestip:

Het stokje van Oldenbarnevelt
Auteur: Geert H. Janssen
ISBN: 9065504559
Uitgever: Verloren
Prijs: €10,–

Bestel Het stokje van Oldenbarnevelt

Wie was raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt, waarom was zijn invloed zo groot en waarom werd hij wegens landverraad terechtgesteld? Lees het allemaal in ons dossier.