Utrechts Psalter in het Memory of the World Register

Een oud psalmboek uit Utrecht, het Utrechts Psalter, is in 2015 toegevoegd aan het prestigieuze Memory of the World Register van UNESCO. Het boek met 150 psalmen en 16 bijbelse liederen is in de negende eeuw geschreven en wordt sinds 1716 in de universiteitsbibliotheek van de Universiteit Utrecht bewaard.

Het gebruik van Psalters

Een psalter was een belangrijk boek in het middeleeuwse christendom. De psalmen uit het psalter vormden de kern van de acht dagelijkse koorgebeden in het klooster. Er lag daarom altijd een psalter op een lessenaar in de kerk van het klooster. Daarnaast had elke monnik een eigen psalter om te bestuderen. In privésfeer werden de boeken ook gebruikt. Er gaat een verhaal dat de Engelse koning Alfred de Grote dag en nacht een psalter bij zich had. Maar ook andere leken gebruikten psalters. Door te bidden met de hulp van een psalter probeerden de leken het vrome kloosterleven te benaderen.

Het Utrechts Psalter

Het Utrechts Psalter is waarschijnlijk geschreven tussen 820 en 835 in Reims, in de Abdij van Hautvilliers als gift voor Lodewijk de Vrome. Wat het psalter zo bijzonder maakt zijn de 166 pentekeningen in het boek. Daarmee is het een van de meest overvloedig geïllustreerde manuscripten uit de Karolingische tijd. Meerdere tekenaars werkten aan de tekeningen, die soms doen denken aan het werk van Jeroen Bosch. De stijl surrealistisch, volgens sommigen zelfs nerveus. De gedetailleerde tekeningen waren revolutionair voor hun tijd en zouden een inspiratiebron vormen voor andere psalters.
 

Het psalter komt in Engeland terecht

Hoe en waarom is onbekend, maar rond het jaar 1000 kwam het psalter terecht in Canterbury. Ook daar werden de illustraties in het psalter een inspiratiebron voor andere psalters. Volgens historici werd het werk een ware trendsetter. Het Utrechts Psalter werd vaak gekopieerd. Toen de kloosterordes werden opgeheven, kwam het psalter in privéverzamelingen terecht. Het Psalter wordt in 1621 genoemd in de catalogus van verzamelaar Robert Bruce Cotton. Hij liet het werk opnieuw inbinden. Daarbij voegde hij delen van een evangelie dat in de achtste eeuw in Northumbrië was geschreven toe aan de bundel.  

Het psalter gaat naar Utrecht

Wat er daarna met het Psalter gebeurde is ook niet bekend. Volgens sommigen zou Cotton het uitgeleend hebben aan een vriend, Thomas Howard. Hij moest echter vluchten voor de Engelse burgeroorlog (1642-1651). Howard zou naar de Nederlanden gevlucht zijn, waardoor het boek in de Republiek terechtkwam. Volgens anderen zou het boek van Cotton gestolen zijn en kwam het via andere wegen in de Nederlanden terecht. Vast staat, dat het boek in 1716 door de Utrechter Willem de Ridder aan de universiteitsbibliotheek in de Utrechtse Janskerk werd geschonken. Daar ontleent het Psalter zijn naam ‘Utrechts’ aan.

Het Utrechts Psalter als onderzoeksobject

In de Universiteitsbibiotheek zou het werk enigszins in de vergetelheid zijn geraakt, tot het door een professor Westwood in 1859 weer werd ‘herontdekt’. Sindsdien staat het psalter volop in de belangstelling bij wetenschappers. Van geen enkel ander manuscript zijn zoveel zogenoemde ‘facsimile’s’, replica’s, gemaakt voor onderzoek. Aan het eind van de negentiende eeuw zelfs op verzoek van de Engelse regering, die hoopte dat het Utrechts Psalter uitsluitsel kon geven in een verhit geloofsdebat. Met de onderzoeken die naar het manuscript zijn gedaan, is ook het besef gegroeid dat het psalter een waar meesterwerk is. Door de toevoeging aan het UNESCO Memory of the World Register is dat nog eens onderstreept. Het manuscript is voor iedereen te bekijken via de website van de universiteitsbibliotheek van de Universiteit Utrecht. Vanaf 21 oktober 2015 is het Utrechts Psalter een maand te bewonderen in Museum Catharijneconvent te Utrecht.