Geschiedenis van Dodenherdenking

1945- Nederland is pas vier dagen bevrijd van de Duitse bezetter als de eerste herdenking voor slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog wordt gehouden. 4 mei groeit met de jaren uit tot nationale dodenherdenking voor alle oorlogsslachtoffers die vanaf mei 1940 gevallen zijn. Het is ook een dag waar traditiegetrouw veel ophef over is.

Na 1945 werd 4 mei als nationale dodenherdenkingsdag aangewezen. De dag erna, 5 mei, wordt de bevrijding van de Duitse bezetting gevierd. In eerste instantie was de herdenking alleen voor militaire oorlogsslachtoffers. In 1960 werden hier, na kritiek vanuit de (Joodse) gemeenschap, ook de meer dan 100.000 weggevoerde en vermoorde Joden aan toegevoegd, die daarvoor niet genoemd werden tijdens de herdenking. Na 1961 had de herdenking niet alleen meer betrekking op Nederlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, maar worden iedereen die getroffen is door militaire conflicten en vredesoperaties herdacht.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Wie is het slachtoffer?

Hoewel de herdenking zodoende redelijk concreet lijkt, worden er toch vaak vragen gesteld over wie er herdacht wordt en wie er herdenkt. Om verwarring te voorkomen vaardigt het Comité 4 en 5 mei een memorandum uit waarin wordt vastgelegd wie er precies herdacht worden. De tekst daarvan luidt:

Tijdens de Nationale Herdenking herdenken wij allen – burgers en militairen – die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord; zowel tijdens de Tweede Wereldoorlog en de koloniale oorlog in Indonesië, als in oorlogssituaties en bij vredesoperaties daarna.

Het memorandum werd voor het eerst vastgelegd in 1946, maar is sindsdien meerdere keren aangepast. De maatschappij is altijd in ontwikkeling en de manier waarop we herdenken zodoende ook. Regelmatig past het organiserend comité van de Dodenherdenking, sinds 1987 het Nationaal Comité 4 en 5 mei, de tekst enigszins aan, om recht te doen aan de verwachtingen, gevoelens en belangen van de maatschappij. Zo werd in 1961 de passage toegevoegd waarin de slachtoffers van oorlogen die na de Tweede Wereldoorlog plaatsvonden, zoals Korea-oorlog werden herdacht. Later werden ook de slachtoffers van vredesmissies aan dit rijtje toegevoegd. Andere wijzigingen zijn recenter. In 2019 werd het woordje ‘Nederlandse’ uit het memorandum gehaald, omdat dat impliceerde dat slachtoffers die door de oorlog hun staatsburgerschap waren verloren – Anne Frank was een van hen – niet herdacht zouden worden. In 2022 kreeg de passage over de oorlogen na de Tweede Wereldoorlog eveneens een update: de verwijzing naar de koloniale oorlog in Indonesië werd toegevoegd, om zowel Indonesische als Nederlandse slachtoffers die vielen in de periode 1945-1949 te herdenken.

Kranslegging op de Dam 4 1964

Kranslegging

De ceremonie tijdens dodenherdenking bestaat tegenwoordig uit een kranslegging, twee minuten stilte en een aantal toespraken op de Dam in Amsterdam. Onder andere prinses Beatrix, Koning Willem-Alexander en verschillende vertegenwoordigers van de regering zijn aanwezig. Ook is er veel aandacht voor veteranen uit de verschillende oorlogen.

Naast de grote herdenking op de Dam in Amsterdam zijn er overal in het land andere herdenkingen. Sommigen groot, sommigen kleiner. In vrijwel elke Nederlandse gemeente is een herdenkingsmonument te vinden, waar op 4 mei wordt stilgestaan. Ook op plaatsen van die van belang waren tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt herdacht. Bekend is bijvoorbeeld de Waalsdorpervlakte, waar de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog veel mensen fusilleerden.

Ophef over de herdenking

De herdenking blijft zodoende een gevoelig onderwerp. Regelmatig lopen de gemoederen hoog op, bijvoorbeeld toen de Duitse ambassadeur in Nederland had aangegeven op 4 mei graag bij de ceremonie op de Dam aanwezig te zijn. Dit ging uiteindelijk niet door, wegens de grote stroom kritiek. In 2018 liep er kort geding tegen een groep die tijdens de twee minuten stilte wilde protesteren. Zulke ophef is echter niet nieuw, maar komt al tientallen jaren voor. De eerste grote ophef rond dodenherdenking ontstond in 1970. Twee mannen van de zogenaamde Amsterdamse Jongerenactiegroep Homoseksualiteit probeerden een krans te leggen op het oorlogsmonument op de Dam voor de in concentratiekampen omgekomen homoseksuelen. Dit werd verboden en de mannen werden afgevoerd door de politie. Na Kamervragen mocht het jaar daarop wel een krans worden gelegd voor omgekomen homoseksuelen en zigeuners tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Ook de eventuele deelname van Duitsers aan de herdenking, is gevoelig. Zo ontstond in 2017 onrust in Culemborg omdat de zoon van NSB’er Meinoud Rost van Tonningen daar op 4 mei zou komen spreken. In andere dorpen en steden worden wel steeds vaker Duitsers bij het herdenkingsritueel betrokken, om te laten zien dat er ook Duitse slachtoffers waren, maar dat kan vaak rekenen op felle kritiek van mensen die vinden dat Duitsers daarmee op hetzelfde niveau worden geplaatst als de degenen die door Duits toedoen zijn omgekomen.

De inhoud van de herdenking zal altijd in ontwikkeling blijven. Zo bleek uit de resultaten van het Nationaal Vrijheidsonderzoek begin mei 2023 bekend werden gemaakt, dat een groeiende groep Nederlanders vindt dat er tijdens de herdenking meer aandacht moet komen voor andere oorlogen.

Meer weten over de herdenking? Op de website van het Nationaal Comité 4 en 5 mei lees je meer over wie er herdacht worden.

Na de herdenking vieren we de vrijheid op Bevrijdingsdag. Hoe is die dag uitgegroeid tot een grote feestdag? Dat lees je hier.