1848: Oostenrijkse keizerrijk aan de rand van de afgrond

In 1848 waaide er een revolutionaire wind door Europa. Ook het Oostenrijkse keizerrijk ontsprong de dans niet. In dit aartsconservatieve bolwerk vonden zelfs de felste en gewelddadigste episodes uit het revolutiejaar 1848 plaats. Naast de roep om democratisering en liberalisering, speelde namelijk ook nationalisme een grote rol in het multinationale Habsburgse keizerrijk. De etnische spanningen liepen zo hoog op dat er in Hongarije een afscheidingsoorlog uitbrak, die het keizerrijk bijna aan stukken scheurde.

Metternich

In de drie decennia voor het revolutiejaar 1848, leek het Habsburgse keizerrijk de stabiele rots in de branding van het onrustige Europa. Sinds de Napoleontische oorlogen domineerde kanselier Klemens von Metternich het bestuur in Oostenrijk. Metternich was een conservatieve staatsman, die erop gebrand was de erfenis van de Franse Revolutie de kop in te drukken en het absolutisme te handhaven. Om dit te bereiken voerde hij een repressief beleid. De pers werd gecensureerd, universiteiten werden onder strikte staatscontrole geplaatst en nationalistische groeperingen werden met harde hand onderdrukt.

Groeiende onvrede

Op economische gebied was de situatie in Oostenrijk echter een stuk liberaler. Bedrijven werden grotendeels ongemoeid gelaten, waardoor de industrie zich voorzichtig begon te ontwikkelen. Hierdoor ontstonden er stedelijke midden- en arbeidersklassen, die zich steeds moeilijker in de bestaande situatie konden vinden. Geleidelijk aan groeide onder beide groepen de behoefte aan meer inspraak in het politieke bestuur. Bovendien waren de boeren ook alles behalve gelukkig met hun situatie. Een groot deel van de plattelandsbevolking zuchtte nog onder het uit de middeleeuwen daterende lijfeigenschap. Een serie misoogsten in de jaren 1846-48 verergerde hun situatie nog verder.

Tegelijkertijd stak ook het nationalisme de kop op. Onder de Oost-Europese en Italiaanse volkeren nam de afkeer van het door Duitstaligen gedomineerde bestuur toe. Dit was met name het geval in Hongarije, dat over een eigen landdag beschikte. Via dit wetgevende orgaan probeerde de Hongaarse elite meer erkenning voor haar eigen cultuur te creëren. Zo had ze onder andere de invoering van het Hongaars als bestuurstaal bewerkstelligd.

Keizerrijk vervalt in chaos

In maart 1848 kwam de opgekropte ontevredenheid tot uitbarsting. Aangemoedigd door de succesvolle revolutie van dat jaar in Frankrijk, gingen duizenden studenten in Wenen de straat op, al snel versterkt door de werklieden. Ze eisten verdere liberalisering en democratisering. Er volgden confrontaties tussen de demonstranten en het leger. Om de situatie niet verder te laten escaleren, trad Metternich af op 13 maart en vluchtte het land uit. Dit overhaaste vertrek liet echter een machtsvacuüm achter. Keizer Ferdinand I benoemde een liberale regering, die al gauw haar greep op de situatie verloor. In het hele Habsburgse Rijk braken opstanden uit.

Conservatieve triomf

In de hoop de gemoederen te bedaren, vaardigde Ferdinand op 25 april een grondwet uit, die voorzag in een gekozen wetgevende kamer. Het bleef echter onrustig in Wenen. Er waren voortdurend straatgevechten tussen demonstranten en soldaten. In mei werd de situatie zo bedreigend, dat de keizerlijke regering de hoofdstad ontvluchtte. Het leek gedaan te zijn met de macht van de Oostenrijkse keizer.

Nu kwam de verdeeldheid in het kamp van de demonstranten echter aan het licht. Bevrijd van hun gemeenschappelijke vijand, bleken de midden- en arbeidersklasse heel uiteenlopende politieke visies te hebben. Hoewel het nieuwgekozen parlement wel het lijfeigenschap afschafte, slaagde ze er door de interne verdeeldheid niet in een daadkrachtig beleid te voeren. Dit gaf de verdreven regering een kans om terug te slaan. Buiten de stad verzamelden zich aan de keizer trouw gebleven soldaten. Na een korte strijd heroverde het leger Wenen op 31 oktober 1848.

Hongarije 1848 onafhankelijk

Hongarije scheidt zich af

In Hongarije was de situatie ook dreigend. Aangemoedigd door de keizerlijke zwakte had de Hongaarse landdag, aangevoerd door Lajos Kossuth, Ferdinand onder druk gezet om vergaande concessies te doen. Hierdoor kon de landdag op 11 april 1848 de zogenaamde ‘April Wetten’ aannemen, die Hongarije in feite omvormden tot een autonome natiestaat. Het land zou nog slechts door een personele unie aan Oostenrijk gebonden blijven. De nieuwe Hongaarse regering richtte een eigen strijdmacht op en maakte werk van het promoten van de Hongaarse taal en cultuur. Door de laatstgenoemde maatregel vervreemde ze de Kroaten, Roemenen en Serviërs binnen haar landsgrenzen van zich.

Er volgden gewelddadige opstanden van deze etnische minderheden. Nadat het keizerlijk gezag was hersteld, probeerde Wenen bovendien zijn gezag over Hongarije te herwinnen. Toen Ferdinand in december 1848 aftrad ten gunste van zijn neef Frans Jozef, werd deze harde lijn nog extra voortgezet. Een poging de Hongaarse strijdkrachten onder keizerlijk bevel te brengen, ontaarde uiteindelijk in een afscheidingsoorlog. Hoewel de Oostenrijkers in de winter succes boekten, slaagden de Hongaarse troepen erin om tussen maart en mei 1849 alle verloren gebieden te heroveren. De Hongaren waren zo zeker van hun zaak dat ze zich op 14 april onafhankelijk verklaarden.

Russische steun redt keizer

In wanhoop wendde Franz Jozef zich tot Rusland. Tsaar Nicolaas I streefde ernaar om zoveel mogelijk de status quo in Europa te handhaven en stemde daarom toe om zijn bondgenoot te hulp te komen. De Russische interventie keerde het tij. Op 13 augustus 1849 capituleerde de Hongaarse regering. Het Habsburgse keizerrijk was door het oog van de naald gekropen. De meeste hervormingen werden de daaropvolgende jaren teruggedraaid. Alleen het lijfeigenschap bleef afgeschaft.

Bronnen:

Gábor Gángó, '1848-1849 in Hungary', Hungarian Studies 15 (2001): 1, pagina 39-47.
Robert Bideleux en Ian Jeffries, A History of Eastern Europe: Crisis and Change (Routledge: New York, 1998).
Britannica
Britannica