Hoe de Jakobijnse kalender onze huidige gregoriaanse kalender moest vervangen

Op 24 februari 1582 kondigde paus Gregorius XIII de gregoriaanse kalender aan. De nieuwe kalender moest de nog uit de Romeinse tijd stammende Juliaanse kalender vervangen. Inmiddels wordt de ruim 400 jaar oude kalender over bijna de hele wereld gebruikt. Dat de gregoriaanse kalender zo lang gebruikt zou worden was niet vanzelfsprekend. Tijdens de Franse Revolutie van 1789-1799 werd een nieuwe kalender geïntroduceerd. De jakobijnse, of republikeinse, kalender werd gebaseerd op tientallen om zo overzichtelijk mogelijk te zijn. Toch zou de kalender het maar zo’n dertien jaar volhouden. Maar waarom vervingen de Franse revolutionairen een kalender die wij tot op de dag van vandaag nog gebruiken? En waarom kon deze jakobijnse kalender de tand des tijds niet doorstaan?

De Franse Revolutie

Om te begrijpen waarom de jakobijnse kalender werd ingevoerd, moeten we eerst teruggaan naar de Franse Revolutie. In 1789 werd met deze revolutie een einde gebracht aan drie eeuwen van absolute monarchie in Frankrijk. De revolutie vond haar wortels in de verlichting, een gedachtestroming waarbij het absolutisme van een koning verworpen werd en de menselijke rede belangrijker werd geacht dan traditie. Dit vernieuwende gedachtegoed, in combinatie met onder andere hoge voedselprijzen, economische ongelijkheid en financiële chaos, zorgde in 1789 voor de Franse Revolutie, met haar beroemde revolutionaire kreet ‘liberté, égalité, fraternité’ (vrijheid, gelijkheid, broederschap). Ten gevolge van de revolutie werd in 1792 de Eerste Franse Republiek gesticht.

De nieuwe Franse Republiek werd door een parlement genaamd de Nationale Conventie bestuurd. De Jakobijnen, een radicale hervormingsgezinde beweging, domineerde lange tijd deze Conventie. De Franse Revolutie kenmerkte zich dankzij die dominantie van de Jakobijnen en het verlichtingsdenken als een periode van ingrijpende veranderingen. Zo werd er met het metrieke stelsel een eind gemaakt aan de chaotische situatie die voortvloeide uit de grote hoeveelheid verschillende regionale meeteenheden. In dezelfde gedachte van rationaliteit en systematisering werd ook de gregoriaanse kalender vervangen door de jakobijnse kalender. Daarnaast konden Franse revolutionairen de religieuze en koninklijke invloeden van de gregoriaanse kalender zo weren uit hun nieuwe seculiere republiek. Waar de gregoriaanse kalender begon bij de geboorte van Jezus, begon de jakobijnse kalender bij de Franse Revolutie.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Een nieuwe tijd

Met de introductie van de jakobijnse kalender in 1793 moest er letterlijk en figuurlijk een nieuwe tijd aanbreken. De twee ontwerpers van het nieuwe tijdschema waren de wiskundige Charles-Gilbert Romme en de schrijver, acteur en dichter Fabre d’Églantine. De jakobijnse kalender bestond, net als de gregoriaanse kalender, uit 365 dagen en twaalf maanden. Deze maanden telden echter allemaal exact dertig dagen. In dezelfde gedacht als het metrieke stelsel, werden deze weken tien dagen lang en decaden genoemd. Aan het einde van het jaar werden vijf dagen overgehouden, deze zouden dienen als feestdagen. In een schrikkeljaar zou er simpelweg een extra feestdag worden toegevoegd. Exact één (gregoriaanse) maand na de invoering van de kalender, werden ook de dagen decimaal ingedeeld. Een dag bestond vanaf nu uit tien uren van honderd minuten van elk honderd seconden.

Dat de kalender niet alleen door een wiskundige, maar ook door een dichter, werd ontworpen blijkt uit de namen van de maanden en dagen. De eerste maand van de kalender was de Vendémaire, wat letterlijk de ‘wijnmaand’ betekent. Iedere maand kreeg een naam die herinnerde aan een kenmerk van het Franse klimaat. De dagen van de tiendaagse weken werden gebaseerd op Latijnse telwoorden en iedere reguliere dag werd gewijd aan een dier, werktuig, mineraal of delfstof of een plant, boom of vrucht. Zo werd een volledig seculiere kalender gecreëerd.

Het einde van een nieuwe tijd

Met een decimale indeling, nieuwe namen en het verbieden van ook maar de vermelding van de Gregoriaanse kalender in 1798 leek de jakobijnse kalender een succes. De korte levensduur van de kalender werd echter gekenmerkt door veel wijzigingen. Zo werd de decimale dagindeling bijvoorbeeld pas in september 1794 ingevoerd, maar een halfjaar later alweer afgeschaft. Vanaf 1800 hoefden alleen ambtenaren nog de decade te gebruiken, anderen mochten terugkeren naar de zevendaagse week. Nadat Napoleon in 1804 de macht greep en een einde maakte aan de Eerste Franse Republiek werd in 1806 ook de republikeinse kalender afgeschaft. Maar waarom sloeg de revolutionaire kalender niet aan?

Een belangrijk probleem met de jakobijnse kalender was de tegenstrijdige regeling rondom schrikkeljaren. Elk jaar zou beginnen op het ‘herfstpunt’, het moment dat de zon loodrecht boven de evenaar staat. Het probleem is dat dit herfstpunt in Frankrijk niet in een regulier vierjarig schema te vatten is. Hierdoor zat er soms vijf jaar en soms vier jaar tussen sommige schrikkeljaren. Over een oplossing kon men het in niet eens worden, tot Napoleon volledige afschaffing als uitweg koos.

De kwestie rondom schrikkeljaren was niet het enige obstakel voor de kalender. Onder arbeiders was de tiendaagse week onpopulair. Ondanks dat hun werkweek van zeven naar tien dagen verlengd was, kregen ze nog steeds maar één volledige rustdag. Ook bleek de decade onhandig voor het vieren van christelijke feestdagen. Ondanks dat de staat nu seculier was, was een groot deel van de Franse bevolking nog altijd gelovig. De tiendaagse week werd daarom al na vijf jaar afgeschaft. Ook de decimale dagindeling was niet populair. Tijd werd vooral gebruikt om een tijdstip aan te geven, en niet om tijdsduur mee uit te rekenen, daarom bood de decimale dagindeling weinig voordelen. Naast de nieuwe dag en weekindelingen, bleken de maanden, die gebaseerd waren op kenmerken van het Franse klimaat, ook niet praktisch. In de Franse overzeese gebieden, waar andere klimaten heersten, waren deze maandnamen onbruikbaar. Daarnaast bleef het omrekenen van data van de jakobijnse naar de gregoriaanse kalender, die nog in andere landen werd gebruikt, vooral voor handelaren veel werk.

Met de machtsgreep van Napoleon op 18 Brumaire VIII, oftewel 9 november 1799, kwam de Franse Revolutie ten einde. De jakobijnse kalender zou snel volgen. Een jaar na Napoleons coup d’état zouden alleen ambtenaren nog de decade hoeven te gebruiken. In 1806 verdween het republikeinse tijdsschema helemaal. De jakobijnse kalender was geboren in een periode van verlichtingsdenken, waar veel veranderingen zoals de decimalisering van het meetstelsel plaatsvonden. In tegenstelling tot het metrische stelsel, was de jakobijnse kalender geen lang leven beschoren vanwege een aantal praktische redenen. Zodoende gebruikt bijna de hele wereld, ondanks ambitieuze plannen van Franse revolutionairen, ruim 80,000 (gregoriaanse) dagen na het begin van de revolutie nog altijd de gregoriaanse kalender.

Bronnnen:

• Historiek: De Franse Revolutie (1789): Tijdlijn, samenvatting, oorzaken en verloop
• Historia: Franse Revolutie: Zo verliep de bloedigste opstand van Frankrijk
• Napoleon.org: The Republican Calendar
• Brittanica: French republican calendar
• Brittanica: Calendar reform since the mid-18th century; The French Republican Calendar

Afbeeldingen:

• Afbeelding 1: Horloge uit de tijd van de Franse Revolutie met de Jakobijnse en Gregoriaanse tijdsindeling. [Public Domain] via Wikimedia Commons
• Afbeelding 2: Vendémiaire, Salvatore Tresca. [Public Domain] via Wikimedia Commons