Verzetsstrijdster Esmée Adrienne van Eeghen.

Esmée van Eeghen: verzetsheld of verraadster?

Wie de film Zwartboek heeft gezien, kent het personage Rachel Stein, dat wordt vertolkt door Carice van Houten. Paul Verhoeven en Gerard Soeteman baseerden haar personage op het leven van Esmée Adrienne van Eeghen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Van Eeghen actief in het Nederlandse verzet, voornamelijk in Friesland. Ze stond bekend als onverschrokken en avontuurlijk, maar haar motieven werden al snel in twijfel getrokken toen ze een liefdesrelatie kreeg met een Duitse officier. Hoe zag het leven van Esmée van Eeghen eruit?

Esmée van Eeghen voor de Tweede Wereldoorlog

Esmée van Eeghen groeide op in het Gooi. Ze werd opgevoed door een gouvernante met wie ze de hele dag Frans sprak. Haar talenkennis ging echter verder dan alleen Frans. Ze sprak ook vloeiend Engels en Duits, iets wat later van grote waarde werd tijdens haar verzetswerk. Mensen beschreven haar niet alleen als avontuurlijk en intelligent, maar ook als geestig, warm en royaal. Toch ontwikkelde deze spontane en aardige jonge vrouw al snel een harde, brutale en egocentrische kant, waarvoor ze tijdens haar tienerjaren naar een Zwitserse psychiater werd gestuurd.

Esmée van Eeghen stapt in het Nederlandse verzet

Van Eeghen had het financieel goed, maar verlangde naar een zinvolle bezigheid. Ze trad daarom in dienst als verpleegster in het Amsterdamse Burgerziekenhuis, waar ze geneeskundestudent Henk Kluvers ontmoette. In het voorjaar van 1943 bloeide de liefde tussen hen op en kregen ze een relatie. Datzelfde jaar ontving Kluvers een oproep om de loyaliteitsverklaring voor studenten te ondertekenen, wat hij vervolgens weigerde. Hij vertrok naar Leeuwarden om onder deze verplichting uit te komen en zich aan te sluiten bij het verzet om onderdak te organiseren voor studenten die ook weigerden om de loyaliteitsverklaring te ondertekenen. Van Eeghen ging achter hem aan en maakte daar kennis met het lokale verzet.

Eenmaal aangesloten bij het verzet, hield ze zich bezig met het regelen van onderduikadressen voor Joodse kinderen in het noorden van het land. Daarbij ging het niet alleen om kinderen uit de noordelijke provincies, ze hielp ook om Joodse kinderen uit Amsterdam naar het noorden van het land te smokkelen. Bij schatting werden 100 kinderen hierdoor gered. Dit werk zou bij Van Eeghen een diepe liefde voor kinderen hebben aangewakkerd. Ze uitte meermaals haar kinderwens aan Kluvers, maar hij beantwoordde deze nooit. Toen Kluvers tuberculose kreeg, beëindigde hij dan ook de relatie. Toch besloot Van Eeghen om in Leeuwarden te blijven.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

De koelbloedigheid van Esmée van Eeghen tijdens haar verzetswerk

Voordat Kluvers de relatie met Esmée beëindigde, stelde hij haar voor aan knokploeg-leider Krijn van der Helm, een van de leidende figuren in het Fries verzet. Vanaf dat moment werd ze werkzaam als koerierster en ontwikkelde ze de gewoonte van een kettingroker die graag een borrel dronk. Desondanks wijdde ze zich volledig aan haar werk, waarbij ze gebruik maakte van twee schuilnamen: Elly en Sjoerdje. Na enige tijd onderhield ze steeds meer contact met leiders uit andere provincies en nam ze steeds gevaarlijkere taken op zich. Zo zette ze zich in voor het onderbrengen van Joodse onderduikers en geallieerde piloten, bezorgde ze voedselbonnen en identiteitspapieren aan onderduikers en nam ze deel aan gewapende overvallen. Van Eeghen leek geen angst te kennen, want zelfs wapen- en munitietransporten naar Amsterdam en Limburg voerde ze alleen uit.

Er zijn talloze verhalen over haar koelbloedigheid. Door haar charme en vlotte babbel wist ze de Duitsers namelijk vaak te misleiden. Zo zou ze, in haar beste Duits, een Duitse officier hebben ingepalmd in de trein. Bij aankomst op het Centraal Station van Amsterdam gaf ze zonder blikken of blozen haar koffer aan de officier. Onwetend droeg de Duitse officier zo een koffer vol wapens langs de controle. Bij een ander verhaal zou ze een koffer vol distributiebonnen bij een controle rustig hebben geopend en de controlerende Duitser hebben verteld dat ze als vertegenwoordigster van een papierfabriek papiermonsters bij haar had. Ze mocht doorlopen. Dit alles had ze te danken aan dat ze goed Duits sprak, sociaal vaardig en charmant was, maar vooral dat haar onverschrokkenheid haar nooit teleurstelde.

De liefdesrelaties die alles op z’n kop zette

Van Eeghen leefde voluit. Ze was een jonge verzorgde vrouw die vele romantische affaires aanging met verzetsmensen. Haar vrije seksuele moraal viel op in die tijd en zorgde voor het nodige onbegrip in Friesland, omdat dat gedrag bij vrouwen destijds niet gebruikelijk was. Toen Van Eeghen begin 1944 in het gezelschap van SD’ers werd gezien, begonnen de roddels. Er ontstonden meerdere verhalen over waarom Van Eeghen omging met de bezetter. Zo had ze van Krijn van der Helm haar charmes en aantrekkingskracht moeten inzetten voor spionagewerk ten gunste van het verzet. Volgens anderen was ze echter geïnfiltreerd om informatie te verkrijgen over haar broer Dave, die lid was geworden van de Ordedienst en gearresteerd was.

Haar omgang met de Duitsers zorgde er in de lente van 1944 voor dat ze verliefd werd op de Duitse militair Hans Schmälzlein. Ze maakte er geen geheim van en al snel trok ze bij hem in aan de Emmakade 54 in Leeuwarden. Vanzelfsprekend vergrootte dit het wantrouwen bij het verzet enorm en er rezen twijfels over haar loyaliteit, vooral toen enkele verzetsleden werden gearresteerd en de Duitsers een inval deden in het hoofdkwartier van de verzetsgroep, waarbij belangrijke documenten werden buitgemaakt. Ze verloor echter niet alleen het vertrouwen van haar mede-verzetsstrijders, maar ze kwam tegelijkertijd ook op de radar van de SD die op de hoogte was geraakt van haar verzetsactiviteiten.

Het verraad dat leidde tot executie

Haar onstuimige liefdesleven zou uiteindelijk haar ondergang betekenen. In de zomermaanden van 1944 bevond ze zich tussen twee vuren. Zowel het Friese verzet als de SD hadden haar op de korrel. Het Friese verzet confronteerde haar met een keuze: de kogel of verbanning uit Noord-Nederland. Ze koos voor het laatste, maar verbrak haar belofte. Terwijl ze haar werk voor het verzet beëindigde, bleef ze namelijk bij Hans Schmälzlein in Leeuwarden wonen. Maar ook de SD zat haar op de hielen. Verzetsman Bern de Vries was op 15 juli 1944 opgepakt en gemarteld door de SD waardoor hij was ‘gebroken’. Toen hij onder druk van de martelingen uiteindelijk begon te praten, noemde hij de naam van Van Eeghen. Toen zij hier lucht van kreeg, ontvluchtte ze alsnog Friesland en dook onder bij haar moeder aan de Spoorweglaan in Baarn. Maar dit mocht niet baten. Op 8 augustus 1944 werd ze alsnog verraden door een voormalige vriendin. Van Eeghen werd opgepakt en van Utrecht overgebracht naar Groningen om daar ondervraagd te worden in het beruchte Scholtenhuis, het hoofdkwartier voor de regionale afdeling van de SD.

Twee weken later, op 7 september 1944, werd ze op 26-jarige leeftijd in Groningen door de SD doodgeschoten. Haar lichaam, doorzeefd met dertien kogels, werd daarna in het water van het Van Starkenborghkanaal gegooid. De volgende dag werd haar lichaam gevonden en door omwonenden begraven op de algemene begraafplaats in Noorddijk. Uiteindelijk werd haar stoffelijk overschot in augustus 1945 herbegraven door haar moeder op de nieuwe algemene begraafplaats in Baarn, naast haar twee jaar jongere broer David.

Een verzetsheld of een verraadster?

Hoewel sommige haar een ideale spionne vonden, was haar reputatie voor velen door alle geruchten en roddels al gevormd: Esmée van Eeghen was een onbetrouwbare nymfomane. Niet alleen tijdens de oorlog werden er binnen verzetskringen vraagtekens gezet bij haar loyaliteit. Ook na de oorlog bleven de twijfels bestaan. Hoewel vaststond dat ze verzetswerk had verricht, rezen er vermoedens dat ze mogelijk een dubbelspion was geweest die het verzet in Leeuwarden had verraden. Bovendien werd de dood van Krijn van der Helm aan haar toegeschreven. Haar losse levensstijl en goede afkomst werden eveneens met argwaan bekeken en vooral niet begrepen.

Ondanks het ontbreken van concreet bewijs, bleven sommige verzetsstrijders volhouden dat ze haar medeverzetsstrijders had verraden. Anderen waren ervan overtuigd dat ze als verzetsvrouw potentieel veel schade had kunnen aanrichten door informatie door te spelen aan de bezetter. Bijvoorbeeld door per ongeluk haar mond voorbij te praten tegenover haar geliefde, iets wat volgens historici niet is gebeurd. Desondanks werd ze lang van de erelijsten der gevallen afgehouden en kreeg ze geen vermeldingen op monumenten of straatnamen.

Eerherstel door Fries Verzetsmuseum in Leeuwarden

Hoewel Esmée van Eeghen eerder nergens werd genoemd, heeft het Fries Verzetsmuseum in Leeuwarden op 12 april 2024 een eerherstel verleend aan de verzetsstrijdster. Ook al was haar rol lang omstreden, het museum is er nu van overtuigd dat ze aan de kant van het Friese verzet stond. Volgens het Friese museum ontstond er een vertekend beeld van haar als een femme fatale en streeft het Verzetsmuseum er naar dit beeld te nuanceren en de nadruk te leggen op haar verzetsdaden. Het verzetsmuseum benadrukt dat er nooit hard bewijs is gevonden voor verraad en dat haar naam daarom wordt toegevoegd aan een monument met namen van gevallen verzetsstrijders.