Vladimir Boekovski: een "krankzinnige" activist

Op 27 oktober 2019 overleed de prominente Sovjet-overloper op 76-jarige leeftijd, Vladimir Boekovski. Hij leidde zijn leven in de Sovjet-Unie rebellerend tegen het communistische regime. Een van zijn belangrijkste prestaties was zijn campagne tegen misbruik van de psychiatrie, een praktijk die in de Sovjet-Unie veel werd gebruikt als strafmaatregel.

Eerste demonstraties en arrestaties

Vladimir Boekovski werd in 1942 geboren in de Sovjet-Unie en was al op jonge leeftijd kritisch tegenover het Sovjet-regime. Zo moest hij op 19-jarige leeftijd stoppen met zijn opleiding biologie omdat hij kritiek uitte op de Komsomol, een communistische jongerenorganisatie in de Sovjet-Unie. Twee jaar later werd hij al gearresteerd vanwege zijn “krankzinnigheid”, hij was in het bezit van anti-Sovjetliteratuur. Hierom moest hij een behandeling in een psychiatrisch ziekenhuis ondergaan.

Zijn “krankzinnigheid” werd echter niet verholpen, want twee jaar na zijn arrestatie was hij betrokken bij een demonstratie die om ‘glasnost’, ofwel openheid en democratisering, riep. Dit was het begin van de openlijke Sovjetbeweging voor burgerrechten. Vanwege zijn betrokkenheid bij deze demonstratie is hij veroordeeld en naar een corrigerend werkkamp gestuurd, waarna hij in 1970 weer werd vrijgelaten.

Plaza Pushkinskaya

Campagne tegen misbruik van psychiatrie

Na zijn vrijlating begon Boekovski’s campagne om het misbruik van psychiatrie in de Sovjet-Unie bloot te stellen. Zo werden gezonde mensen vastgehouden in plaats van geesteszieken en vaak gevaarlijke patiënten. Hiernaast werden patiënten gedwongen om verschillende medicijnen in te nemen. Boekovski slaagde er in 1971 in om meer dan 150 pagina’s naar het Westen te smokkelen om het politieke misbruik van psychiatrische instellingen in de Sovjet-Unie wereldkundig te maken. In een brief aan “westerse psychiaters” drong hij aan om de kwestie te bespreken op het volgende internationale congres van psychiaters.

Vanwege deze stunt werd Boekovski nogmaals gearresteerd en naar een werkkamp gestuurd. Tijdens zijn opsluiting schreef hij een korte handleiding over psychiatrie voor activisten, waarin hij beschreef hoe je je tijdens een hoorzitting moest gedragen om te voorkomen dat je als geestesziek werd gediagnosticeerd.

Vrijlating

Dit vraagstuk kreeg steeds meer aandacht onder westerse diplomaten en mensenrechtenorganisaties. In 1976 werd Boekovski vrijgelaten in Zürich in ruil voor een gevangengenomen secretaris-generaal van de Communistische Partij van Chili, Luis Corvalán. Vanaf dit moment was Boekovski niet alleen in verzet tegen het communistische regime, maar ook een overloper naar het Westen.

Boekovski verhuisde naar Cambridge, waar hij zijn studie biologie hervatte. Hij ging door met het schrijven van kritische essays en artikelen over het Sovjet-regime, evenals de ‘westerse medeplichtigheid’, zoals hij het stelde. Na jaren aan onderzoeken veroordeelde de Wereldpsychiatrische Vereniging de Sovjetpraktijken op het wereldcongres van 1977. Er werd een evaluatiecomité opgericht om het misbruik te controleren. De Sovjetvertegenwoordigers trokken zich hierom in 1983 terug uit te vereniging.

Hier stopte Boekovski’s activisme echter niet, in 1983 richtte hij Resistance International op. De anti-communistische beweging zette zich in voor de omverwerping van het communisme in Oost-Europa. Zo organiseerde de organisatie niet alleen protesten, maar richtte het ook de Nationale Raad voor Democratie op, met als doel om de opkomst van democratische regeringen te ondersteunen.

V.l.n.r. premier Lubbers, Vladimir Boekovski, prof. J.W. Bezemer en prof. Robert Conquest op het Sacharov-congres in Amsterdam

Val van de Sovjet-Unie

Na de val van de Sovjet-Unie in 1991 bezocht Boekovski zijn geboorteland, ook al had hij geen wil om te remigreren. Desondanks nam het campagneteam van Boris Jeltsin, de eerste president van Rusland, Boekovski op in de lijst van potentiële vice-presidenten. Maar alleen omdat de Sovjet-Unie niet meer bestond, betekende dit niet dat Boekovski niet kritisch was op de Russische regering.

Boekovski hoopte dat er een soort Neurenberg-proces plaats zou vinden voor het communisme. Het verbod op het bestaan van de communistische partij, en de daaropvolgende rechtszaak, voldeed niet voor Boekovski. Prominente oud-leden van de communistische partij kregen zelfs prominente plaatsen in de politiek, waarover Boekovski zijn teleurstelling publiekelijk uitte.

Politiek activisme

In 2004 werd Boekovski mede-oprichter van het comité 2008, een overkoepelende organisatie van de Russische oppositie. Dit comité werd gevormd om vrije en eerlijke verkiezingen te waarborgen. Hij bleef politiek actief in zijn moederland, ook al woonde hij er niet meer, hij had nog wel de Russische nationaliteit. Zo stelde hij zich in 2007 kandidaat voor de presidentiële verkiezingen van 2008. Zijn verzoek werd echter afgewezen omdat hij in het bezit was van een Britse verblijfsvergunning en de afgelopen 10 jaar niet in Rusland woonde. In 2009 trad Boekovski toe tot de raad van de nieuwe liberale-democratische partij, Solidarnost.

Guantánamo Bay

Ook zette hij zich in tegen het gebruik van marteling op gevangenen. In een aanval op het detentiekamp Guantánamo Bay, deelde Boekovski zijn ervaringen met marteling in de gevangenis. “Eenmaal begonnen”, zo schreef hij, “is de traagheid van marteling moeilijk te beheersen, waardoor degenen die het uitvoeren corrupt worden. Marteling is van oudsher een instrument van onderdrukking geweest – geen instrument voor onderzoek of het verzamelen van informatie.”

Boekovski was ook openlijk kritisch tegenover het huidige regime van Poetin in Rusland. Zo leidde deze activist een leven dat in het teken stond van het veranderen van zijn moederland naar een democratische, liberale samenleving. Het leven in strafkampen weerhield hem er niet van om meermaals te demonstreren, om vervolgens weer gearresteerd te worden. Er kan aldus gesteld worden dat Boekovski een belangrijke rol heeft gespeeld in de blootstelling van het misbruik van de psychiatrie in de Sovjet-Unie.