1961: Gepensioneerde generaals doen couppoging in Frankrijk

In Frankrijk hebben vijfentwintig gepensioneerde generaals een brief gestuurd aan de Franse president Emmanuel Macron. De oud-generaals waarschuwden Macron dat Frankrijk zou afstevenen op een burgeroorlog als het niet handelt tegen religieus extremisme. De timing van de brief leidde tot nog meer ophef; hij werd exact zestig jaar na de couppoging van 1961 gestuurd. Toen probeerden gepensioneerde generaals vanuit Algerije de macht over te nemen van president Charles de Gaulle. Maar wat was de aanleiding voor die couppoging in 1961, en hoe verliep de putsch?

Kolonisatie en Dekolonisatie

Algerije werd in 1830 veroverd door Frankrijk. Maar in tegenstelling tot andere kolonies, werd het Noord-Afrikaanse gebied als integraal onderdeel van het Franse nationale territorium gezien. Algerije werd dus niet als kolonie, maar als een Franse provincie behandeld. Mede doordat Algerije relatief dicht bij Europeese Frankrijk lag, stroomden grote hoeveelheden Franse immigranten, ook wel pied-noirs genoemd, naar het Noord-Afrikaanse gebied. In 1954 woonden er zo’n één miljoen pied-noirs in Algerije, 10% van de totale bevolking.

De dekolonisatie van Algerije verliep niet zonder bloedvergieten. Sinds 1954 was Frankrijk verwikkeld in de Algerijnse Onafhankelijkheidsoorlog. Mede door de geografische ligging van Algerije, haar status als Franse provincie en de grote hoeveelheid pied-noirs, waren sommige Fransen sterk van mening dat Algerije bij Frankrijk hoorde. De meningen over de onafhankelijkheidsoorlog en het zelfbeschikkingsrecht van Algerije waren sterk verdeeld.

De Algerijnse oorlog

Op 1 november 1954 begon het Algerijnse bevrijdingsleger, het Front de Libération Nationale (FLN), de strijd om Algerijnse onafhankelijkheid. Na vijf jaar bloedige strijd en onderdrukking, trad Charles de Gaulle in 1959 aan als president van Frankrijk. De Gaulle had zichzelf geliefd gemaakt toen hij tijdens de Tweede Wereldoorlog vanuit Engeland alle Fransen had opgeroepen zich onder zijn leiding te verzetten tegen de Duitse bezetter. De Gaulle werd nu gezien als dé man om de Algerijnse oorlog te eindigen.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

De Gaulle zag echter al snel in dat hij geen andere keuze had dan vrede sluiten. Het FLN voerde nu niet alleen terroristische aanslagen uit in Algerije, maar ook op het Franse vasteland. Mede hierdoor was de oorlog in Frankrijk zeer impopulair geworden. In 1959 verklaarde de Gaulle, tot groot ongenoegen bij delen van het Franse leger en de pied-noirs, dat de Algerijnen recht hadden op zelfbeschikking. Uiteindelijk werd er op 8 januari 1961 een referendum gehouden over het zelfbeschikkingsrecht van Algerije. Van alle stemgerechtigden stemde 75 % voor zelfbeschikkingsrecht. De Franse overheid begon nu in het geheim met onderhandelingen over Algerijnse onafhankelijkheid.

De Coup

Maar de uitslag van het referendum viel slecht bij een aantal Franse generaals. Op 22 april 1961 namen de gepensioneerde generaals Maurice Challe, André Zeller, Edmond Jouhaud en Raoul Salan de macht over in Algiers, de hoofdstad van Algerije. Challe was er steeds zekerder van geworden dat de Gaulle richting een Algerijnse onafhankelijkheid aan het werken was, en besloot actie te ondernemen. De oud-generaals vonden dat de overheid Franse-Algerijnse kolonisten en aan Frankrijk loyale moslims had verraden. De gepensioneerde generaals werden onder andere bijgestaan door de kolonels Antoinne Argoud en Jean Gardes.

In Algiers arresteerden de coupplegers enkele generaals die aan De Gaulle loyaal waren gebleven. Diezelfde dag riep Challe het leger via de radio op om geen enkel bevel vanuit Parijs op te volgen. Challe proclameerde; “Ik ben in Algerije om onze belofte om Algerije te behouden na te komen.” Voor de gepensioneerde generaals was het echter nog maar de vraag of ze genoeg steun zouden krijgen om deze ‘belofte’ na te komen.

Strijd om loyaliteit

Aan het begin van de coup was het voor veel Fransen onduidelijk hoeveel steun de coup had. In Algerije bevonden zich nog altijd ruim 500.000 Fransen soldaten, ondanks de geheime onderhandelingen ging de Algerijnse oorlog immers nog altijd door. Op het Franse vasteland waren hierdoor maar weinig troepen gestationeerd. De Franse overheid in Parijs was dan ook bevreesd dat het grote leger in Algerije het Franse vasteland kon aanvallen door de lucht. De Gaulle moest actie ondernemen.

Op 23 april besloot de Gaulle, uitgedost in zijn militaire uniform uit de jaren 40, een toespraak op TV te houden. De Gaulle verbood alle Fransen om mee te werken aan de coup van “een kwartet gepensioneerde generaals”. Daarnaast riep de president op tot verzet “met alle mogelijke middelen”. Geweld diende niet te worden geschuwd.

Tegelijkertijd werd besloten alle vliegvelden in Frankrijk te sluiten en werden Franse burgers opgeroepen om zo snel mogelijk naar vliegvelden te snellen als er een luchtalarm afging. De regering hoopte dat de inkomende soldaten door de burgers overtuigd zouden worden loyaal te blijven aan de Franse overheid.

Verzet tegen de couppoging

Honderden burgers gaven gehoor en bewogen zich richting vliegvelden om daar voertuigen klaar te maken om de landingsbanen te blokkeren. Op 24 april namen 10 miljoen arbeiders deel aan een één uur durende staking. Met deze staking wilden vakbonden en arbeiders laten zien hoe krachtig zij waren, en dat ze de legitieme overheid van de Gaulle steunden.

Ook in Algerije werd de Gaulles oproep tot verzet gehoord. Piloten vlogen met meer dan de helft van de daar geplaatste transport- en gevechtsvliegtuigen weg uit Algerije, om er zo voor te zorgen dat die niet in handen van de coupplegers zouden vallen. Andere piloten deden alsof hun vliegtuigen mechanische mankementen hadden.

Veel generaals en soldaten steunden echter nooit openlijk de rebellen of de overheid, maar kozen er simpelweg voor om niets te doen. De soldaten bleven in hun barakken en negeerden daar orders van de rebellerende generaals

Om hun weerstand tegen de coup te laten zien, bleven veel Algerijnse ambtenaren thuis, of lieten expres documenten op hun werk verdwijnen.

Het einde van de coup

In de nacht van 24 april werd vastgesteld dat de in West-Duitsland gestationeerde Franse troepen loyaal waren aan Parijs. De volgende ochtend werden zij met spoed teruggebracht ter verdediging van het Franse vasteland. De overheid zette alle mogelijke middelen in om zichzelf te beschermen tegen de coup.

De troepen uit West-Duitsland zouden echter onnodig blijken. Onder de bevolking groeide het verzet tegen de coup van de gepensioneerde generaals. Op 25 april besloot de Algerijnse politie, die eerst de coup had gesteund, van kant te veranderen. De coup had nu zo weinig steun, dat de gepensioneerde generaals in de nacht van 25 april Algerije besloten te ontvluchten. De rebellerende troepen gaven zich kort daarna over.

De coup kostte aan die mensen het leven. Tot geweld was het amper gekomen. Aan Parijs loyale troepen en rebellerende troepen kwamen meermaals met elkaar in contact, maar om geweld, en daarmee een mogelijke burgeroorlog, te voorkomen, trokken de aan Parijs loyale troepen zich vaak terug. Door het grootschalige geweldloze verzet van burgers, soldaten en ambtenaren, kwam de putsch na een aantal dagen tot een relatief geweldloos einde.

Algerijnse Onafhankelijkheid en de Organisation Armée Secrète

Het was de vier gepensioneerde generaals niet gelukt de Algerijnse onafhankelijkheid tegen te houden. Op 3 juli 1962 kondigde de Gaulle de Algerijnse onafhankelijkheid aan.

Een aantal Franse soldaten en generaals, waaronder generaal Raoul Salan, lieten het hier niet bij zitten. Kort na het referendum over het Algerijnse zelfbeschikkingsrecht in 1961, werd de Organisation Armée Secrète (OAS), de Geheime Bewapende Organisatie, opgericht. De extreemrechtse groep verzette zich tegen de Algerijnse onafhankelijkheidsbeweging door middel van moordpogingen en bomaanslagen. Met name na de onafhankelijkheid van Algerije in 1962 volgde een golf aan aanslagen, waaronder een poging om de Gaulle te vermoorden.

Na de arrestatie van een aantal OAS-leiders, waaronder generaal Salan, viel de organisatie snel uit elkaar. De coup van de gepensioneerde generaals, en de daaropvolgende terreurgolf van het OAS, waren er niet in geslaagd Algerije Frans te houden. Door middel van referenda kreeg de Algerijnse bevolking haar zelfbeschikkingsrecht. De laatste Franse soldaten vertrokken in 1968 uit het land.

Vijfentwintig gepensioneerde generaals

Dat Vijfentwintig gepensioneerde generaals, samen met ruim duizend actieve militairen, zich eind april 2021 met een open brief aan Macron in de politiek mengden, leidde tot ophef in Frankrijk. Dat de waarschuwingen voor de “horden uit de banlieues” en een "bloedige burgeroorlog" exact zestig jaar na de mislukte couppoging van de vier gepensioneerde generaals Challe, Zeller, Jouhaud en Salan werd gepubliceerd, deed de gemoederen nog hoger oplopen.

De Minister van Defensie, Florence Parly, stelde dat actieve militairen die de brief ondertekenden gestraft zouden worden. Zij hebben de wet gebroken omtrent de politieke neutraliteit van het Franse leger. Tegelijkertijd stelde Parly dat de “immense meerderheid” van de Franse troepen neutraal en loyaal bleef.

Bronnen:

• NOS: Franse regering veroordeelt oud-generaals die waarschuwen voor burgeroorlog
• France24: French generals cause backlash with 'civil war' warning
• Global Nonviolent Action Database: French citizens and soldiers nonviolently defend against Algerian putsch, 1961
• Brittanica: Algerian War
• Brittanica: Charles de Gaulle
• New York Times: Gen. Maurice Challe Dead at 73: Led 1961 Coup against de Gaulle
• Historiek: Algerijnse Oorlog (1954-1962) - Oorzaken, samenvatting, tijdlijn & gevolgen
• BBCNews: Anger as ex-generals warn of 'deadly civil war' in France

Afbeeldingen:

• Afbeelding 1: Het dertiende Régiment de Dragons Parachutiste in Constantine, Algerije. Oktober 1961. Geupload op 5 maart 2012, Jean Larrieu. [Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported] Unchanged via Wikimedia Commons
• Afbeelding 2: Kaart van Algerije, 2005. [Public Domain] via Wikimedia Commons
• Afbeelding 3: Afbeelding 4: Generaal Salan, een van de opstandige generaals. 14 mei 19958. Nationaal Archief, Anefo. [Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication] via Wikimedia Commons
• Afbeelding 4: Demonstratie tegen fascisme en voor vrede in Algerije, 16 januari 1962. André Cros, Archives Municipales de Toulouse, 43Fi961. [Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International] Unchanged via Wikimedia Commons
• Afbeelding 5: OAS logo. [Public Domain] via Wikimedia Commons