De 5 grootste burgemeesters van Amsterdam

Op 5 oktober 2017 is de Amsterdamse burgemeester Eberhard van der Laan overleden aan de gevolgen van longkanker. In de laatste maanden voor zijn dood wilde hij graag ‘nog een poosje’ burgemeester van zijn geliefde stad blijven en rees zijn populariteit onder de Amsterdammers tot ongekende hoogte. Zonder twijfel sluit Van der Laan zich daarom aan bij ‘de groten’ onder de honderden burgemeesters die Amsterdam door de eeuwen heen heeft gekend. Wie waren zij?

Cornelis de Graeff (1599-1664)

Cornelis de Graeff, beter bekend als ‘de heer van Polsbroek’, was tussen 1643 en 1662 tienmaal burgemeester van Amsterdam. De Graeff was belezen, tactvol en diplomatiek waardoor hij Amsterdam succesvol door een stormachtige periode wist te loodsen. Zo onderhield hij strategisch een goede vertrouwensband met zowel Johan de Witt, raadspensionaris van de Republiek, als met de stadhouders. In 1648 steunde hij de Vrede van Münster, die een einde maakte aan de Tachtigjarige Oorlog. In datzelfde jaar begon hij met de bouw van het stadhuis op de Dam. De Graeff werd later geroemd om zijn zachte, eerlijke en open karakter en zijn vermogen zaken nooit op de spits te drijven. Daarnaast was hij fervent kunstliefhebber en beschermheer van verschillende schilders en dichters, waaronder Govert Flinck en Joost van den Vondel.

Pieter Huidekoper (1798 – 1852)

Pieter Huidekoper is misschien de meest onwaarschijnlijke Amsterdamse burgervader in het rijtje ‘groten’. Hij was van 1824 tot 1849 de eerste doopsgezinde burgemeester van Amsterdam. Zijn ambtstermijn werd gekenmerkt door een tumultueuze periode van voedselschaarste en volksoproer. Op 24 maart in het revolutiejaar 1848 vond het Damoproer plaats. Spontaan verzamelden honderden Amsterdammers zich op de Dam om te betogen tegen de hoge prijzen van aardappelen en brood, waarna ze luid schreeuwend lang het huis van de burgemeester trokken en zijn ramen ingooiden.

De woede van de menigte richtte zich dan wel op hem, maar Huidekoper was juist de eerste Amsterdamse burgemeester die niet uit een adellijk regentengeslacht stamde. Hij was daarnaast een van de eersten die zich in Amsterdam bezighield met volkshuisvesting. In 1851 was hij een van de oprichters van de ‘Vereeniging ten behoeve der Arbeidersklasse te Amsterdam’, de eerste woningbouwvereniging die zonder winstoogmerk betaalbare woningen ging bouwen, beheren en verhuren, om een einde te maken aan de erbarmelijke omstandigheden waarin Amsterdamse arbeiders moesten leven. Bij zijn afscheid als burgemeester ontving hij daarom een erepenning met de tekst: ‘Hij was der stede goed, hij deed den arme wel.’

Jan Willem Cornelis Tellegen (1859-1921)

Jan Willem Cornelis Tellegen was progressief-liberale burgemeester van 1915 tot 1921 die zich eveneens inzette voor de bouw van degelijke arbeiderswoningen. Samen met de geliefde SDAP-wethouder Floor Wibaut werkte hij aan een woningbouwprogramma in de Buiksloterham, de Transvaalbuurt en de Spaarndammerbuurt. Ook werd Plan-Zuid van architect H. P. Berlage aangenomen, wat de basis legde voor de Rivierenbuurt, de Apollobuurt en de Stadionbuurt. Ook tijdens zijn ambtsperiode was het rumoerig in de stad. Hoewel Tellegen probeerde het overheidsgeweld in te perken, leidde het Aardappeloproer van 1917 tot negen doden. Maar hij had de boze arbeiders gehoord, en maakte zich in 1918 samen met zijn vrouw hard voor een eerlijke voedseldistributie, bijvoorbeeld via de gemeentelijke Centrale Keukens. In 1921 werd het gemeentelijke grondgebied onder zijn ambt verdrievoudigd. In datzelfde jaar stierf de hardwerkende burgemeester ‘in het harnas’ aan een hartaanval.

Wim Polak (1924-1999)

Wim Polak was een zoon van een joodse textielhandelaar. Zijn ouders overleefden de Tweede Wereldoorlog niet. Na de oorlog werd Polak direct lid van de Partij van de Arbeid en was van 1977 tot 1983 burgemeester van Amsterdam. Zijn ambtsperiode viel samen met het hoogtepunt van de krakersbeweging van de jaren ’80. Veel Amsterdammers associëren Polak daarom met de zware politieoptredens bij kraakacties en de inhuldiging van koningin Beatrix. Achter de schermen was echter bekend dat Polak het inzetten van geweld zo lang mogelijk probeerde te vermijden en de onvrede op de lange termijn te bestrijden door de woningnood aan te pakken. Het leidde tot de grootste woningbouwexplosie in de geschiedenis van Amsterdam. Polak pakte daarnaast de corruptie binnen de politie aan, startte een serieus drugsbeleid, saneerde de gemeentefinanciën en maakte een einde aan de besluiteloosheid rondom het nieuwe stadhuis en muziektheater: hij omarmde het idee beide in één gebouw te vesten en blies daarmee de Stopera leven in.

Eberhard van der Laan (1955 – 2017)

Voordat Eberhard van der Laan in 2010 burgemeester werd had hij zich als gemeenteraadslid al decennia lang met hart en ziel ingezet voor de stad. Net als de andere ‘groten’ werd ook zijn ambtsperiode gekenmerkt door tumult. Er was direct een hoop werk aan de winkel: in december 2010 werd de stad opgeschrikt door de Amsterdamse Zedenzaak, het misbruik van tientallen kinderen in een kinderdagverblijf. Van der Laan gaf strijdvaardig aan ‘de onderste steen boven’ te willen krijgen en nam zelf plaats in de onderzoekscommissie. Nadat de kampioenshuldiging van Ajax in 2012 uitliep op vernielingen trad Van der Laan gedecideerd op tegen de relschoppers. Op de lange termijn handelde hij op dezelfde wijze met zijn aanpak van de ‘Top-600’ van criminele veelplegers in de stad en de Treiteraanpak. Van der Laan was wegens zijn succesvolle optreden, zachtaardige karakter en harde overtuiging ongekend populair onder de Amsterdammers.