De mysteriën van Isis in het oude Rome

De godin Isis kennen we vooral uit het oude Egypte. Maar ook in Rome werd zij een tijd lang aanbeden. De Isis-cultus was in de Romeinse tijd omstreden vanwege het vermeende on-Romeinse karakter en de mysterieuze (seksuele) rituelen die er plaatsvonden.

De godin en cultus

Isis was een Egyptische godin die wijde verering genoot in de oudheid. Haar verschijningsvorm en rituelen verschilden vaak van plaats tot plaats. Isis was de godin van (onder meer) slaven, zondaars, maagden en zeelieden. Ze werd geassocieerd met moederschap en huwelijk, maar ook met magie en mystiek. Haar verering behelsde inwijdingsrituelen waarbij de geïnitieerde een persoonlijke band met de godin aanging die tot in het hiernamaals bleef bestaan. De volgelingen streefden naar het verkrijgen van kennis en hadden dikwijls een henotheïstisch wereldbeeld, waarin Isis de belangrijkste godin was. Mede vanwege de mysterieuze rituelen, de belangrijke positie van vrouwen en de Egyptische oorsprong, was de cultus verdacht voor veel Romeinen, waaronder keizer Augustus.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Slechte reputatie Isis

De Isistempel in Rome had een slechte reputatie en gold voor velen als weinig meer dan een bordeel. Dit is terug te zien in de literatuur van de eerste en tweede eeuw. Ovidius vertelt dat de tempels dienden als rendez-vous voor mannen, terwijl Martialis zegt dat alleen het lopen langs een tempel van Isis al lust opwekte. Volgens Juvenalis gebruikten Romeinse vrouwen de gebouwen als dekmantel voor buitenechtelijke avonturen. Historici zijn het er tegenwoordig over eens dat de meeste verhalen overdreven waren en dat de slechte reputatie van Isis onterecht was.

Decius Mundus en Paulina

Het bekendste verhaal omtrent een Isistempel stamt van de Joodse geschiedschrijver Josephus. Hij beschrijft een schandaal dat ervoor zorgde dat keizer Tiberius de tempel zou vernietigen en het beeld van de godin in de Tiber zou gooien:

Er was in Rome een vrouw genaamd Paulina. Zij was van onbesproken gedrag en kwam uit een voorname familie. Ze was rijk en mooi en leefde een kuis leven met haar al even deugdzame echtgenoot Saturninus.  Toen de hoge Romeinse edelman Decius Mundus haar het hof maakte, sloeg ze al zijn avances dan ook af, zelfs toen hij haar een enorme som geld bood om met haar naar bed te mogen.  

De teleurgestelde Decius Mundus besloot zichzelf van het leven te beroven maar een vrijgelatene kwam met een plan. Deze Ida wist dat Paulina een trouwe volgeling van Isis was en kocht de tempelwachten om. Zij vertelden Paulina dat de god Anubis verliefd op haar was en haar die nacht zou bezoeken. In werkelijkheid ontving zij die avond in de tempel Decius Mundus, die zich voordeed als de Egyptische god.  

Enkele dagen later ontdekte Paulina door de loslippigheid van Decius Mundus wat er werkelijk gebeurd was. Haar echtgenoot riep keizer Tiberius om hulp. Die liet de tempelwachten en Ida kruisigen. Decius Mundus werd slechts verbannen. Tiberius vernietigde de tempel van Isis en liet het beeld van de godin in de Tiber gooien.

Betrouwbaarheid

Het verhaal is hoogstwaarschijnlijk een verzinsel van Josephus (of iemand anders), mogelijk als parodie op het verhaal van de geboorte van Jezus. Het sluit echter wel aan bij geruchten die de ronde deden over de Isis cultus. Toch zou de cultus van Isis nog lange tijd blijven bestaan. In de tweede eeuw beschreef Apuleius nog in geuren en kleuren een initiatieritueel in zijn Metamorfosen. Caligula en Dominitianus lieten tempels voor Isis bouwen. Ook daarna is zij altijd tot de verbeelding blijven spreken.

Bronnen:

• Josephus, Antiquities of the Jews, 18.4
• Juvenalis: Satires, 6:488-89
• Martialus: Epigrammen, XI, 47:3-4
• Ovidius: Amores II, 2:25-26
• Carroll, M.P. (1992) The Cult of the Virgin Mary: Psychological Origins (Princeton University Press)
• Hendriks, M. (2012) Vreemde goden in Rome. Over de assimilatie van Magna Mater en Isis in het Romeinse Rijk. (UU scriptie)
• Witt, R.E. (1997) Isis in the Ancient World (John Hopkins University Press)

Afbeeldingen:

• Isis afgebeeld op een grafkist. Royal Ontario Museum. Door Daderot (Daderot) [CC0 undefined CC0], via Wikimedia Commons
• Isisbeeld uit de tijd van Hadrianus. By Marie-Lan Nguyen (2006) (Own work) [Public domain], via Wikimedia Commons
• Anubis. Door Onbekend [Public domain], via Wikimedia Commons