De opstand van het 12e Sonderkommando van Auschwitz in 1944

Het is een van de meest duivelse daden van de nazi´s tijdens de Tweede Wereldoorlog: het opzetten van de Sonderkommando´s. De leden van het Sonderkommando werden gedwongen om de andere gevangen te misleiden zodat ze de gaskamers ingingen en moesten de lijken er later weer uitslepen. Ruim drie maanden voor de bevrijding van Auschwitz kwam het Sonderkommando van Auschwitz tegen de nazi´s in opstand. Wat is hun verhaal?

De Sonderkommando´s, die vrijwel alleen uit gevangengenomen Joden bestonden, kregen de vreselijke taak om de nazi´s te helpen bij het vermoorden van hun eigen volk. Voor de Sonderkommando´s werden willekeurig sterk uitziende en fitte mannelijke gevangen gekozen, meestal tussen de 20 en 25 jaar oud. Wanneer er een nieuwe groep mensen bij het concentratiekamp aankwam, moesten zij de groep sorteren en mannen en vrouwen en sterken en zwakken van elkaar scheiden. Daarna moesten ze de groep die direct de gaskamers in moest, daar onder valse voorwendselen naartoe brengen. Hoewel ze wisten wat er ging gebeuren, moesten de leden van het Sonderkommando hun medegevangenen onder het voorwendsel van een douche en een rooskleurige toekomst de gaskamers in leiden. Wanneer iedereen was overleden en de Ziklon B was opgelost kregen de leden van het Sonderkommando de gruwelijke taak om de lijken uit de ruimte te slepen en eventueel het haar af te scheren of gouden tanden verwijderen. Daarna verbrandden ze de lijken van de slachtoffers in de crematoria van het kamp. In sommige gevallen ging het om de lichamen van hun eigen vrienden of familie.

Geen keus

De leden van de Sonderkommando´s hadden niets te vertellen in dit hele verhaal. Ze hadden de keuze om te doen wat ze verteld werd door de nazi´s of zelf geëxecuteerd worden. Een duivels dilemma, zeker wanneer je je beseft dat leden van de Sonderkommando´s allerlei privileges kregen zoals meer eten en sigaretten. Velen kozen dus voor de eerste optie, wellicht in de naïeve hoop om hulp te kunnen bieden. Maar dit was in de meeste gevallen maar voor de korte termijn. De nazi´s wilden hun praktijk koste wat kost geheimhouden, daarom werd elke groep Sonderkommando´s na een aantal maanden vermoord, zodat ze het niet meer na konden vertellen. Na een tijdje realiseerden de SS-officieren echter dat de mensen die gewend raakten aan het werk ook efficiënter werkten. Daarom besloten de officieren gedeeltelijke liquidaties uit te voeren waarbij niet meer dan de helft van het team werd geëxecuteerd.

Vernietigingskamp Auschwitz had ook zo´n Sonderkommando. Auschwitz was niet het enige kamp met een Sonderkommando, maar wordt wel gezien als het meest prominente voorbeeld van de gruwelijkheden die het Sonderkommando moest uitvoeren. Tussen 1942 en 1945 zijn er zo´n 2000 gevangenen werkzaam geweest in het Sonderkommando van Auschwitz. Doordat om de paar maanden een groot deel van het Sonderkommando werd vermoord was het verloop groot.

De voorbereiding

Eind 1944 was in Auschwitz-Birkenau de 12e generatie van het Sonderkommando werkzaam, die op 7 oktober van dat jaar in opstand zou komen. Na maandenlang gedwongen te worden tot zwaar, uitzichtloos fysiek en mentaal werk was voor hen de maat vol. Daarbij kwam dat hun eigen executie ook steeds dichterbij kwam. De opstand en het verzet was niet zomaar een agressieve opwelling. Het was een tot in de puntjes doordacht plan dat maandenlang werd voorbereid. Het doel van de opstand: het uitroeiingsapparaat vernietigen. Het waren naar verluidt vooral de Russische krijgsgevangen, die ook leden van het Sonderkommando waren, die de andere leden aanzetten om in opstand te komen.

De belangrijkste schakels in de voorbereiding waren de joodse meisjes die werkzaam waren in de munitiefabriek Weichsel-Union-Metall in Auschwitz-Monowitz. De leiders van het Sonderkommando kregen de meisjes zover om mee te werken. In de maanden voor de opstand zou plaatsvinden smokkelden de meisjes stiekem buskruit uit de fabriek naar de leden van de verzetsbeweging. Ze deden dit op allerlei creatieve manieren. Ze verstopten de geheime vracht in valse bodems van voedselbakken of zelfs tussen de lijken die naar het crematorium werden gebracht. Het was zenuwslopende operatie waarbij ze op elk moment betrapt konden worden. Het buskruit werd door het Sonderkommando gebruikt om bommen te maken. Daarmee wilden ze de crematoria en de gaskamers opblazen.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

De opstand

Het doel van de opstand was dus om de crematoria en de gaskamers op te blazen en daarmee de doodsfabriek te vernietigen. De leden van het Sonderkommando besloten op 7 oktober in opstand te komen. Op die dag ontdekten ze dat de SS-officieren van plan waren om het Sonderkommando snel te executeren. Die ochtend zouden 300 van 874 mannen geëvacueerd worden naar Gleiwitz, een subkamp van Auschwitz, maar dit zou een val blijken. Eind september werden er ook al 200 man opgeroepen om naar Gleiwitz te vertrekken, maar zij werden vergast in een nabijgelegen desinfecteringsruimte. Zij werden tijdens het verbranden van hun lichamen door de andere leden van het Sonderkommando herkend. De leden van de verzetsbeweging binnen het kommando besloten dus in actie te komen. Een van de gevangenen, de joodse Chaim Neuhof, liep rustig naar een van de officieren toe toen ze moesten verzamelen, schreeuwde triomfantelijk het codewoord ´Hurray´ en sloeg de officier met een hamer.

Vervolgens ontstond er een enorme chaos. De officieren werden van alle kanten door het Sonderkommando aangevallen met messen, hamers en explosieven. Sommige officieren probeerden zich te verstoppen achter het prikkeldraad en schoten met machinegeweren op de opstandelingen. Naar verluidt werd er zelfs een officier, die bekend stond om zijn buitensporige bruutheid, levend in de oven van een van de crematoria gegooid. Ondertussen lukte het de mannen van kommando 59-B om crematorium IV op te blazen, met als gevolg een enorme vuurzee waarbij enkele opstandelingen omkwamen. De Sonderkommando´s van crematorium II deden ook een poging om het crematorium op te blazen, maar dat mislukte. De explosieven gingen niet af. Een grote groep van het Sonderkommando was inmiddels het bos ingevlucht of had zich verstopt, maar werd al snel gepakt en geëxecuteerd door de officieren. Uiteindelijk lukte het de nazi´s al snel om de opstand neer te slaan. De gevangenen waren machteloos tegenover de wapens van de nazi´s.

Van de ongeveer 650 leden van het Sonderkommando die toen aan werk waren, kwamen er meer dan 400 om, wiens lichamen moesten worden opgeruimd en verbrand door het 13e Sonderkommando. Desondanks was het doel van de verzetsgroep deels bereikt, een van de crematoria kon niet meer gebruikt worden. De opstand gaf geloof en hoop aan de leden van de Sonderkammondo die nog leefden. Een maand na de opstand en een paar weken voor zijn dood schreef de Franse gevangene Chaim Herman naar zijn familie: ´Ik stuur je mijn laatste afscheid, dit zijn mijn laatste groeten, ik omhels je voor de laatste keer van harte en ik smeek je nogmaals, geloof me dat ik rustig wegga, wetende dat je leeft en dat onze vijand is gebroken´.

De nasleep

De meeste leden van de Sonderkommando´s en de deelnemers aan de opstand hebben de bevrijding van Auschwitz op 27 januari 1945 niet meer meegemaakt. Degenen die de oorlog wel hebben overleefd zijn door het gruwelijke werk dat ze moesten doen nooit meer helemaal dezelfde geworden. Het werk had ze voorgoed veranderd en veel van hen hebben in de jaren na de bevrijding zelfmoord gepleegd. Gelukkig zijn er nog de getuigenissen en de memoires die de leden van de Sonderkommando´s zowel binnen het kamp als in de periode na de bevrijding schreven, die de gruwelijkheden van de nazi´s aan het licht hebben gebracht.