Auschwitz

Concentratiekamp Auschwitz is het meest beruchte vernietigingskamp van de nazi’s uit de Tweede Wereldoorlog. In geen enkel ander concentratiekamp werden zo veel mensen vermoord. Hoe groeide Auschwitz uit tot het symbool van de Holocaust?

Het kamp Auschwitz werd opgericht als kamp voor politieke gevangenen en krijgsgevangenen, vlakbij het Poolse dorpje Oświęcim (Auschwitz in het Duits). Op 5 mei 1940 kreeg Rudolf Höss het commando over het kamp, twee weken later arriveerden de eerste gevangenen: Duitse criminelen. Samen met Joden afkomstig uit Oświęcim moesten zij het kamp opbouwen, onder bewaking van SS’ers. Al snel groeide het kamp. In juni 1940 kwamen er nog eens bijna 750 gevangenen bij en in augustus werd het totaal aantal gevangenen in het kamp opgevoerd naar 3200. De gevangenen werden ondergebracht in bakstenen barakken. Daarnaast kwam er een ziekenhuis en een kampgevangenis. Een oude bunker deed dienst als crematorium voor overleden gevangenen.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Het aantal gevangenen zou snel oplopen. Höss kreeg van Heinrich Himmler de opdracht het kamp uit te breiden zodat er 30.000 mensen opgesloten konden worden. Vlakbij, bij Birkenau, moest Höss plek maken voor nog eens 100.000 Russische krijgsgevangenen. Uiteindelijk groeide Auschwitz uit tot een cluster van drie kampen: Auschwitz I, ook bekend als het Stammenlager. Dit was het eerste kamp dat in 1940 werd geopend. Auschwitz II-Birkenau werd het meest beruchte deel van het kamp, waar de meeste mensen werden omgebracht. Auschwitz III werd vlakbij het plaatsje Monowitz gebouwd als werkkamp voor een aantal grote Duitse fabrieken. De kampen kenden vaak allerlei subkampen. Vooral Auschwitz III kende veel subkampen die verbonden waren met de verschillende fabrieken waarvoor de kampen dwangarbeiders leverden.

Vernietigingskamp

Auschwitz is vooral berucht als vernietigingskamp, waar mensen op industriële wijze werden vermoord in gaskamers. Toch was dat de eerste jaren niet de hoofdfunctie van het kamp. Wel werden er in Auschwitz I medische experimenten op mensen uitgevoerd, ook met Zyklon B, het gas dat later in veel gaskamers gebruikt zou worden. Uit die experimenten bleek al dat Auschwitz I niet geschikt was voor de grootschalige moordpartijen. De meeste executies in het kamp vonden plaats met een vuurpeloton, anderen werden naar kampen overgebracht waar al wel op grote schaal vergassingen plaatsvonden, zoals Treblinka.

Toch groeide het aantal mensen dat in Auschwitz werd vergast gestaag. Toen in Auschwitz II in 1942 twee gaskamers werden opgeleverd, nam het aantal mensen dat vermoord werd snel toe. Om nog meer mensenlevens te beëindigen, werden vier crematoria toegevoegd. Daarmee veranderde Auschwitz II in de perfecte massamoordmachine. Talloze mensen, vooral Joden, Sinti en Roma werden vanuit goederentreinen rechtstreeks de gaskamers ingevoerd en vermoord. In 1944 perfectioneerden de nazi’s hun moordfabriek nog verder, toen er een perron voor treinen bijna naast de gaskamers werd aangelegd. Zo konden mensen rechtstreeks vanuit de treinen waarmee ze naar het kamp vervoerd werden, de gaskamers in. Honderdduizenden mensen zijn zo meteen vermoord, wellicht al voordat ze goed en wel doorhadden waar ze terecht waren gekomen.

Vaak vond er voor de vergassingen nog een selectieproces plaats. De nazi’s selecteerden mensen die na de dagenlange reis zonder eten, drinken, sanitair of frisse lucht er nog enigszins krachtig uitzagen voor dwangarbeid. De zwakkeren, vaak ouderen, kinderen en zieken of gehandicapten, gingen vrijwel direct de gaskamer in. Toen de perrons nog niet in het kamp lagen, werd de selectie vaak uitgevoerd onder het voorwendsel dat de nazi’s keken wie er nog naar het kamp kon lopen en wie vervoerd moest worden. Een groot deel van de selectie was echter niet gebaseerd op de fysieke kracht van de gevangenen, maar op de behoefte aan werkkrachten. Als er geen dwangarbeiders nodig waren, gingen alle gevangenen zonder pardon de gaskamers in.  

Leven in Auschwitz

Het enorme kamp stond onder strak bewind van de SS’ers die het kamp bewaakten. Daarvoor zette de SS duizenden mensen in, waaronder ook een aantal vrouwen. Deze bewakers hadden de opdracht gekregen om de gevangenen extra ruw te behandelen, omdat zij staatsvijanden zouden zijn. Dat maakte het leven in het kamp extra ellendig. Wie toe kon treden tot het Sonderkommando, of een van de muzikale groepen die door de Duitsers in leven werden gehouden, had het iets beter dan de meeste medegevangenen.

Sonderkommando

Het Sonderkommando was een speciale groep binnen het kamp. Deze groep bestond uit gezond ogende mannen, die de SS hielpen met verschillende klussen in het kamp. Vaak moesten ze medegevangenen naar de gaskamers begeleiden, helpen bij het delven van graven of het verbranden van de lijken in de crematoria. Door hun uitzonderingspositie hadden de leden van het Sonderkommando het iets beter in het kamp, maar uitzicht op een goed leven hadden zij evenmin. Doordat de nazi’s hun praktijken geheim wilden houden, werden veel leden het Sonderkommando vaak na een aantal maanden vermoord.

De leden van het Sonderkommando hadden iets meer vrijheid dan hun medegevangenen. Hierdoor hadden ze ook letterlijk meer bewegingsruimte. Dat gaf hen de mogelijkheid om tot actie over te gaan tegen de kampbewaking. Een aantal leden van het Sonderkommando probeerde een verzetsbeweging op te zetten. In oktober 1944 probeerden de leden van het Sonderkommando van Auschwitz II de gaskamers en crematoria op te blazen. De opstand in Auschwitz liep echter uit op een drama. Hoewel een van de crematoria daadwerkelijk onherstelbaar beschadigd raakte, werd de opstand al snel in de kiem gesmoord door de SS. De Joodse brandweerlieden die werden opgeroepen om de branden te blussen, moesten toekijken hoe honderden leden van het Sonderkommando door de SS’ers werden geëxecuteerd.

Bevrijding van Auschwitz

In het najaar van 1944 stopten de massale transporten van mensen en de massamoorden in de gaskamers op bevel van Himmler, waarschijnlijk omdat Himmler probeerde de sporen van de massamoorden uit te wissen. Zijn onderhandelingspositie ten opzichte van de geallieerden zou in dat geval verstevigd zijn geweest. De crematoria en gaskamers werden vernietigd; tienduizenden gevangenen werden te voet overgebracht naar andere kampen. Bij deze dodenmarsen vielen duizenden slachtoffers.

Toen Auschwitz op 27 januari 1945 werd bevrijd door de Sovjets, waren er nog "maar" 7000 gevangenen over in het kamp.

Slachtoffers van Auschwitz

Hoe veel mensen er in Auschwitz-Birkenau zijn vermoord, is niet helemaal duidelijk. In een poging de sporen uit te wissen, vernietigden de nazi’s de nauwkeurige administratie die ze hadden bijgehouden. Het geschatte aantal mensen dat in Auschwitz omkwam, ligt op 1,1 miljoen. Dat is inclusief het aantal mensen dat omkwam door alle ontberingen in het kamp. Slechts 200.000 van de in totaal 1,3 miljoen gevangenen keerden levend terug.

Geallieerde kennis over het kamp

Adolf Hitlers enorme concentratiekampen konden niet onopgemerkt blijven voor de geallieerden. Al in 1943 wisten de geallieerde opperbevelhebbers van het bestaan van enorme kampen, waaronder Auschwitz. Een infiltrant die zich vrijwillig in Auschwitz liet opsluiten en weer wist te ontsnappen wist het Poolse verzet van een uitgebreid rapport over het kamp te voorzien. In 1944 bereikten meer rapporten de Amerikanen. Daarin werden ook al vergassingen gemeld. Toch gebeurde er weinig. De enige mogelijkheid om Auschwitz direct aan te vallen, was met grote luchtbombardementen, maar het risico dat daarbij veel onschuldige gevangenen zouden omkomen was enorm. Waarschijnlijk is er daarom weinig actie ondernomen.

Zelfs nadat het Rode Leger Auschwitz in januari 1945 had bevrijd, werd de ontdekking van het vernietigingskamp nog geen wereldnieuws. Dit kwam gedeeltelijk omdat de Sovjets de bevrijding van het concentratiekamp als “bijvangst” zagen: het echte doel van Josef Stalins troepen was de inname van Berlijn. Zo schreef Pravda - het propgandadagblad van de Russische communistische partij - in februari 1945 over de bevrijding van het kamp zonder te wijzen op de talloze Joodse slachtoffers. In plaats daarvan repte de krant over gegeneraliseerde “slachtoffers van het fascisme”. Het zou tot duren tot de bevrijding van andere concentratiekampen - zoals Buchenwald, Bergen-Belsen en Dachau - voordat de gruwelijke geschiedenis van Auschwitz doordrong tot de internationale massamedia.

Het moderne Auschwitz

Sindsdien is Auschwitz - mede door succesvolle Hollywoodproducties als Schindler's List - uitgegroeid tot symbool van de verschrikkingen van de Holocaust/Shoah. In de 21ste eeuw is het kamp omgebouwd tot museum, waar bezoekers kunnen leren over de afschuwelijke gebeurtenissen die in het kamp hebben plaatsgevonden. Auschwitz is daarmee een van de meestbezochte bezienswaardigheden van het moderne Polen.

Vervolging van oorlogsmidadigers

Na de oorlog is een deel van de kampbewaarders en commandanten van het kamp opgespoord en berecht, een groot deel tijdens de processen van Neurenberg, anderen werden later tijdens het Auschwitzproces berecht. Rudolf Höss moest in Neurenberg getuigen voor de genocide in Auschwitz. In apart proces werd Höss ter dood veroordeeld. In 1947 werd hij in Auschwitz opgehangen. Toch werden veel oorlogsmisdadigers pas laat voor het gerecht gebracht. Oskar Gröning, die werd gezien als 'accountant van Auschwitz' werd pas in 2015 veroordeeld. 

Bronnen:

• Auschwitz.org: History
• Lou de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, Deel 8: gevangenen en gedeporteerden
• Jewisch Virtual Library: Auschwitz

Afbeeldingen:

• Auschwitz, via Pixabay
• Drie belangrijke SS'ers in Auschwitz (1944). Van links naar rechts: Richard Baer, in 1944 kampcommandant van Auschwitz, Joseph Mengele die experimenten op mensen uitvoerde, en Rudolf Höss, oud-commandant. Karl-Friedrich Höcker [Public domain] via Wikimedia Commons
• Hongaarse Joden tijdens het selectieproces. Op de achtergrond de ingang van het kamp. Afkomstig uit het Auschwitz Album in beheer van Yad Vashem. [Public domain] via Wikimedia commons
• Vrouwelijke gevangenen in Auschwitz op weg naar de plek waar ze dwangarbeid moeten verrichten. 1944. Afkomstig uit het Auschwitz Album in beheer van Yad Vashem. [Public domain] via Wikimedia commons
• Een Amerikaanse luchtfoto van Auschwitz van 26 juni 1944. National Archives at College Park [Public domain] via Wikimedia Commons