De utopie van Thomas More

Thomas More schetste in zijn Utopia (1516) een ideale samenleving, waar geen privébezit bestaat en religieuze tolerantie heerst. Het boek was in veel opzichten ambigu en lijkt soms tegenstrijdig met More’s eigen opvattingen en daden. De invloed van het werk was groot; niet alleen was het een van de belangrijkste humanistische schrijfsels, ook kreeg het navolging in utopische en dystopische romans. Hoe kwam men tot geluk in Utopia?

De tijd van Thomas More

Als filosoof, jurist, staatsman en humanist was de Engelsman Thomas More (1478-1535) een van de belangrijkste figuren van de turbulente periode waarin Europa zich aan het begin van de zestiende eeuw bevond. Hij correspondeerde met Erasmus en andere geleerden over klassieke en christelijke auteurs, de opvoeding van koningen, en het toepassen van de rede. Tegelijkertijd was hij als staatsman en devoot katholiek betrokken bij het vervolgen van protestanten. Vanwege zijn verzet tegen koning Hendrik VIII werd hij op 6 juli 1535 zelf geëxecuteerd.

Religiestrijd en onrecht

In zijn werk Utopia beschrijft More de problemen waar zijn wereld op dat moment mee kampte: religieuze twisten verscheurden het continent. Koningen en staten wisten hun macht steeds meer uit te breiden en begonnen dure, zinloze oorlogen. In Engeland verloren boeren hun land omdat de gemeenschappelijke grond steeds meer in handen kwam van rijke grootgrondbezitters. Het strafrecht was inhumaan en medemenselijkheid was ver te zoeken.

Een ideale eilandstaat

In More’s boek vertelt een reiziger over een eilandstaat, gelegen in de Nieuwe Wereld, waar de zaken veel beter geregeld zijn. Alle materiële zaken worden gedeeld door de bevolking. Iedereen werkt een aantal uur per dag en besteed de rest van de tijd aan cultuur en onderwijs. Vrouwen en mannen zijn in veel opzichten gelijk aan elkaar. Alle godsdiensten hebben dezelfde rechten en zelfs atheïsme is toegestaan. Oorlog moet zoveel mogelijk vermeden worden en niet geromantiseerd.

Controverse

Het is altijd twijfelachtig gebleven in hoeverre More het ideaalbeeld van Utopia zelf onderschreef. Er bestaat een zekere frictie tussen zijn opvattingen en zijn handelen als staatsman enerzijds, en de verheven idealen van Utopia anderzijds. Over het algemeen wordt aangenomen dat More inzag dat Utopia te ver van de werkelijkheid afstond en daarom een praktischer standpunt innam in zijn functie.

Invloed

De situatie in More’s boek vertoont grote overeenkomsten met het socialisme en communisme, maar wijkt af in de grote nadruk op het belang van religie. Het boek is ook in latere eeuwen populair gebleven, hoewel de hoge mate aan idealisme tegenwoordig vaak verdacht is. Bovendien zullen veel mensen afwijken van More in hun idee van de ideale staat. Wie is er tegenwoordig bijvoorbeeld voorstander van het invoeren van slavernij voor mensen die vreemdgaan of het volledig ontbreken van privacy ten behoeve van goed gedrag? Vraagstukken uit More’s werk, zoals de positie van religie in een samenleving, de rol van de overheid, en het geluk van de groep versus dat van het individu zijn echter nog altijd actueel.

Bronnen:

Thomas More, Libellus vere aureus, nec minus salutaris quam festivus, de optimo rei publicae statu deque nova insula Utopia
De Humanistische Canon: Thomas More
The Open Utopia: Introduction
Davis, J.C. (1983) Utopia and the Ideal Society: A Study of English Utopian Writing 1516-1700 (Cambridge University Press)
Wilde, L. (2016) Thomas More's Utopia: Arguing for Social Justice (Taylor & Francis)