Geschiedenis van de heksenvervolgingen in Nederland

Tussen het jaar 1500 en 1700 vonden in Amerika en Europa veel heksenjachten plaats. De bekendste van al deze jachten zijn de Salem Witch Trials uit 1692, waarbij vijf vermeende heksen werden opgehangen. Hoewel er in andere Europese landen veel meer heksen vervolgd werden dan in het huidige Nederland, zijn er ook in Nederland naar schatting 250 heksen gedood.

In het gebied waar tegenwoordig Nederland ligt, zijn ruim twee eeuwen lang heksen verbrand: van 1472 tot en met 1674. Deze mensen, veelal vrouwen, werden gedood omdat ze magie zouden hebben gebruikt om anderen ziek te maken, of in sommige gevallen zelfs te vermoorden. Ze zouden aanbidders van de duivel zijn die allemaal op bezemstelen vlogen en ’s nachts geheime bijeenkomsten zouden hebben.

Verschillende redenen voor beschuldigingen

Vaak waren het vrouwen met een kwetsbare positie die beschuldigd werden van hekserij, een enkele keer werd er een man van tovenarij beschuldigd. Arme, alleenstaande vrouwen zonder scholing waren vaak een makkelijk doelwit voor inquisiteurs die namens de kerk of de autoriteiten werkten, maar ook voor de gewone bevolking. Dat wil echter niet zeggen dat alle mensen die van hekserij werden beschuldigd een oude pokdalige vrouw waren zoals die vaak in tekenfilms wordt weergegeven. Zo werd in 1595 in Utrecht Hendrikje Folkerts wegens hekserij terechtgesteld. Ze was op dat moment slechts zeventien jaar oud.

Beschuldigingen hingen vaak samen met lokaal onheil. In 1638 werd de Alkmaarse Guyert Jacobs door haar buren van hekserij beschuldigd omdat het de buren steeds maar niet lukte om boter te maken. Plotselinge ziektes waren ook een veelvoorkomende aanleiding voor een beschuldiging. Ook werden mensen met (geestelijke) handicaps regelmatig beschuldigd. In enkele gevallen kon ook een ogenschijnlijk onschuldig goocheltrucje tot een beschuldiging leiden, geregeld met een dodelijke afloop.

Beschuldigingen moesten formeel worden aangegeven

Voordat er een proces op gang kwam, moest er wel een formele beschuldiging worden gedaan. In moderne termen: iemand moest daadwerkelijk aangifte doen bij de autoriteiten. Dat kon soms een uitweg bieden voor de beschuldigde. Zo ontliep Guyert Jacobs een vervolging doordat ze zelf naar de notaris stapte, met het verzoek om de beschuldiging van haar buren formeel te maken. Toen de notaris bij de buren van Guyert langsging om het verhaal formeel op te tekenen, krabbelden die terug. In de notariële aktes die van de zaak bewaard zijn gebleven, staat dat de buren verklaarden dat zij slechts hadden gevraagd of Guyert een heks was. Van een beschuldiging was dus geen sprake en dus werd er niet tot vervolging overgegaan.

Maar als dat wel gebeurde, kon het slecht uitpakken voor de beschuldigde. Om tot een veroordeling te komen was wel een officiële bekentenis van de beschuldigde nodig en regelmatig werd zo’n bekentenis door marteling verkregen. Bij die martelingen speelde het beruchte boek de ‘Heksenhamer’ in Nederland, in tegenstelling tot in veel andere landen in Europa, een veel minder grote rol. Dat maakte de martelingen voor de slachtoffers echter niet minder verschrikkelijk. De vaak al kwetsbare mensen, bezweken snel onder de martelpraktijken en gaven allerlei zaken die hen in de mond werden gelegd toe en noemden meer dan eens ook de namen van anderen. Zo konden processen snel uit de hand lopen. Dochters verklaarden onder marteling vaak dat hun moeder hen de hekserij had aangeleerd, waarna die ook vervolgd werd.

Testen of iemand een heks was

Wie een heks was en wie niet kon op verschillende manieren getest worden. Zo was een populaire manier om een vermeende heks geboeid met een zwaar gewicht de rivier in te gooien. Kon ze vrij komen, dan moest dit met magie gebeurd zijn en was het dus een heks. Verdronk de vermeende heks, dan wist het dorp dat de vrouw onschuldig was. Het feit dat ze hierbij om het leven kwam was van ondergeschikt belang.

Heksenwaag

Een andere populaire manier was om iemand te wegen op de heksenwaag. Dit was een grote weegschaal, waarmee vermeende heksen hun gewicht konden aantonen. Heksen zouden volgens de verhalen namelijk heel licht zijn, vandaar dat ze op bezems konden vliegen, dus als een vrouw het gewicht van een ‘gewoon’ mens had was ze onschuldig. In de meeste gevallen werden deze weegschalen zo gemanipuleerd dat iemand die er op stond automatisch heel licht leek, en dus werd aangewezen als heks. Toch was dit niet altijd zo. De beroemde Heksenwaag in Oudewater was in 1545 door keizer Karel V aangewezen als betrouwbare heksenwaag, als enige in Europa. Dat gaf mensen ook de kans om aan vervolging te ontkomen en mensen vanuit heel Europa lieten zich in Oudewater wegen om met een ‘niet-heks-verklaring’ veilig huiswaarts te keren.

Begin heksenjachten in Nederland

De eerste bekende heksenverbranding in het huidige Nederland vond plaats in 1472. Aleyd, de huishoudster van de pastoor in het Gelderse Almen, stond voor de rechtbank voor vermeend hekserij. De gevangene, die in Zutphen werd vastgehouden, weigerde te bekennen dat ze met de duivel zou samenspannen. Toch werd Aleyd veroordeeld en als heks bestempeld en niet veel later werd ze levend verbrand.

Grootste heksenverbranding in Roermond

In de jaren die volgden, werd af en toe een enkeling veroordeeld voor hekserij. De grootste heksenjachten in het huidige Nederland vonden pas 141 jaar later plaats, in 1613, in Roermond. Hier waren in de eeuw ervoor al eerder processen tegen heksen geweest, maar geen enkele was zo grootschalig als die in 1613. Veel mensen werden verdacht van een pact met de duivel en van het gebruiken van duistere magie. In de stad woonden veel contrareformatische burgers, die een sterke aversie hadden tegen duistere magie. Zij beschuldigden mensen snel van deze praktijken. Na een reeks oneerlijke rechtsprocessen werden 64 vermeende heksen ter dood veroordeeld door middel van verbranding. Deze veroordeelden zijn in een tijdsspanne van een maand verbrand, waarbij er twee vermeende heksen per dag de dood vonden.

Einde aan heksenjachten in Nederland

Het laatste Nederlandse slachtoffer van de heksenvervolgingen overleed in 1674, 202 jaar nadat de eerste heks verbrand was. Entgen Luyten uit Limbricht zou onder andere een meisje ziek en kreupel hebben gemaakt en de kastelein Gort van Neusz hebben omgebracht. Verder waren er nog enkele kleinere incidenten, zoals het sterven van een aantal koeien en paarden in het dorp, waar Entgen Luyten de schuld van kreeg.

Entgen weigerde toe te geven dat ze magie had gebruikt. Na een maandenlang proces, waarbij ze continu opgesloten zat, raakte ze zowel mentaal als fysiek uitgeput. Op 9 oktober 1674 werd ze dood aangetroffen in haar cel, hangend aan een strop van blauw linnen. Een lijkschouwer trok de conclusie dat Entgen geen zelfmoord had gepleegd, maar door iemand gewurgd was. De leider van het proces tegen Entgen gaf echter aan dat zij zelfmoord had gepleegd, om zo onder verdere martelingen uit te komen. De rechtbank ging hierin mee en Entgen werd begraven onder een galg.

Gedenksteen

Herdenking van de heksenvervolgingen

Tegenwoordig worden heksenjachten steeds vaker gelinkt aan vrouwenhaat en genderongelijkheid. Over heksen wordt vaak humoristisch gedaan, ondanks dat hier serieuze thema’s mee gepaard gaan. De geschiedenis van vrouwenhaat en femicide wordt daarom tegenwoordig steeds vaker belicht, op bijvoorbeeld middelbare scholen. In 2025 of 2026 komt er in Roermond, de stad waar de meeste heksen zijn vermoord, een monument ter herdenking van de slachtoffers van de heksenvervolgingen. Het monument, gemaakt door de Stichting Nationaal Heksenmonument, moet een volgende stap worden in de bewustwording en educatie over de geschiedenis van vrouwenhaat.