Geschiedenis van kamp Vught

Op 5 september 1944 werd concentratiekamp Vught vlak voor de bevrijding ontruimd door de in het nauw gedreven Duitsers. Wel 3400 mensen werden toen nog weggevoerd: de vrouwen naar Rävensbruck en de mannen naar Sachsenhausen. Velen hiervan hebben het einde van de oorlog niet gehaald. Hoe zag de geschiedenis van dit concentratiekamp en deze laatste ontruiming eruit?

Enige SS-kamp in Nederland

In 1942 werd gestart met de bouw van kamp Vught naar aanleiding van het overbevolkte kamp Westerbork en kamp Amersfoort. De bouw werd gefinancierd met Joods kapitaal. Door de bezetter werd het kamp Konzentrationslager Herzogenbusch genoemd en het stond onder het beheer van de SS, in tegenstelling tot de andere Nederlandse kampen. Het was het enige concentratiekamp onder SS-beheer buiten Duitsland. Toen de eerste gevangenen in 1942 bij het kamp arriveerden, was het nog niet klaar. De gevangenen werden gedwongen het kamp af te bouwen, ze moesten een gracht graven om het kamp en wachttorens bouwen voor de bewakers. Op 13 januari 1943 werd het kamp officieel in gebruik genomen.

Vergelijking kamp Dachau

Het kamp had een lengte van 1 kilometer en een breedte van 350 meter. Er zijn ruim 31.000 mensen in het kamp gedetineerd geweest en 735 mensen vonden er de dood door liquidatie, honger of mishandeling. Qua grootte is het kamp vergelijkbaar met het Duitse kamp Dachau, waar echter veel meer doden vielen. Waar in Dachau 1 op de 5 gevangenen om het leven kwam, lag dit percentage in kamp Vught veel lager, waar 1 op de 50 stierf.

Gevangenen

Ongeveer een derde van de gevangen bestond uit Joden die voorlopig vrijgesteld waren van transport naar het oosten. Ze kregen een slechtere behandeling dan de andere gevangenen, mochten bijvoorbeeld niet eten van de voedselpakketten van het Rode Kruis en de inwoners van Vught en moesten bij de bouw zwaarder werk doen. Verder waren er aardig wat politieke/religieuze gevangenen. Zo zaten er verschillende Sinti, Roma, Jehova’s Getuigen, communisten en verschillende verzetsstrijders, helpers van onderduikers en andere tegenstanders van het regime vast. Een groot gedeelte zat echter vast om economische delicten: zwarthandelaren, witwassers en mensen die spullen van de Wehrmacht hadden gestolen. Kamp Vught herbergde tot slot ook zo’n zeshonderd gijzelaars, die als vergeldingsmaatregel voor verzetsdaden vastzaten. In totaal wisten negentig gevangenen in de anderhalf jaar dat het kamp functioneerde, te ontsnappen. In kamp Vught werd in de loop van het jaar 1943 een apart vrouwenkamp ingericht en er was ook een speciaal Joods gedeelte in kamp Vught.

Arbeitskommandos

De verschillende gevangenen werden tewerkgesteld in zogenaamde arbeitskommandos. Zo was er het Philips-kommando, bestaande uit 1.200 leden, dat voor de oorlogsindustrie radioapparatuur en knijpkatten vervaardigde. De arbeidsomstandigheden waren voor dit commando beter dan voor de anderen: om vier uur kregen ze een warme maaltijd, de ‘Philips-prak’ en Frits Philips wist betere werktijden voor de gevangenen te bedingen en zelfs wat radiomuziek af en toe. De leden van de werkploeg werkten zonder inmenging van bewakers en saboteerden zodoende verschillende producten op zo’n manier dat ze wel door de kwaliteitstesten kwamen, maar het daarna al snel begaven. Daarnaast was er een Luftwaffe-kommando, dat neergestorte vliegtuigen moest slopen voor de oorlogsindustrie. Verschillende buitencommando’s moesten reparatiewerkzaamheden op nabijgelegen vliegvelden doen.

Bunkerdrama

De bewakers en de leiding van kamp Vught waren wreed. Eén noodlottige gebeurtenis schetst dit in het bijzonder. Waar Chmielewski de eerste Kampcommandant was, die het naar horen zeggen tot een ‘krols paradijs’ had gemaakt, nam begin december commandant Grünewald het van hem over. Hij voerde een strak en zeer streng beleid. Als vergeldingsmaatregel voor een opstandje onder de vrouwen, die zich tegen een ‘verklikker’ hadden gekeerd, werden in de nacht van 15 op 16 januari 74 vrouwen een nacht lang op elkaar geperst opgesloten met nauwelijks ventilatie in cel 115. Deze cel was nauwelijks negen vierkante meter groot. Toen de vrouwen ’s ochtends eruit werden uitgelaten, bleven 34 vrouwen in het midden liggen, waarvan uiteindelijk tien door zuurstofgebrek het leven hadden gelaten. Toen het beschreven drama via de verzetspers naar buiten kwam, besloot de SS Grünewald te degraderen tot gewoon soldaat: een dergelijke onmenselijkheid ging hen blijkbaar zelfs te ver.

Kindertransport

De eerste maanden (voordat het Rode Kruis bijvoorbeeld voedselpakketten leverde) waren de leefomstandigheden in kamp Vught ontzettend slecht, waardoor veel kinderen stierven. In juni 1943 besloot de kampleiding om alle Joodse kinderen (ongeveer 1.270) met één of beide ouders op transport te stellen naar een speciaal kinderkamp. In werkelijkheid werden ze weggevoerd naar Sobibor, waar ze allemaal werden vergast.

Fusilladeplaats en de Deppner-executies

Op vijftien minuten lopen van het kamp lag de schietbaan van kamp Vught, de fusilladeplaats. Vanuit verschillende gevangenissen werden verzetsmensen hiernaartoe gebracht om te worden geliquideerd. Rond begin juli 1944 tot aan de ontruiming in september zijn in het kamp en op de schietbaan ruim 450 gevangen verzetsstrijders doodgeschoten. Men voelde de hete adem van de geallieerden in zijn nek en besloot (na de afschaffing van militaire rechtbanken door Hitler op 30 juli 1944) verschillende verzetsmensen zonder een vorm van proces te doden.

Ontruiming

Begin september 1944 waren er na de beruchte Deppner-executies nog 3.400 gevangenen overgebleven. Deze werden op 5 en 6 september in verschillende treinwagons gedreven en afgevoerd naar concentratiekampen in Duitsland, de bewaking en kampleiding vluchtte vervolgens. Toen de geallieerden op 26 oktober 1944 het kamp bevrijdden, troffen ze hem compleet verlaten aan. Vele gevangenen zouden door dit laatste, fatale transport alsnog aan het einde van de oorlog het leven laten.

In Nederland waren tijdens de Tweede Wereldoorlog meer concentratiekampen. Hier lees je meer over Duitse concentratiekampen in Nederland.