Gorbymania, hoe een Sovjet-leider populair werd in het westen

Aan het einde van de Koude Oorlog waaide er een vreemde wind door de Westerse wereld. Na decennia van enorme spanningen en scherpe retoriek tussen het Westen en het Oostblok, werd eind jaren 80 Michail Gorbatsjov, de hoogste leider van de Sovjet-Unie, razend populair aan de westerse kant van het IJzeren Gordijn. Waar kwam deze ‘Gorbymania’ vandaan?

Halverwege de jaren tachtig van de vorige eeuw rommelde het in de Sovjet-Unie. Waar in de Verenigde Staten in 1984 president Reagan herkozen werd, worstelde de Sovjet-Unie met de opvolging van de in 1982 overleden Secretaris-Generaal Leonid Brezjnev. Zijn opvolger Yuri Andropov regeerde slechts twee jaar voordat hij overleed en diens opvolger Konstantin Tsjernenko was een nog kortere regering gegund. In 1985, na een regering van slechts dertien maanden overleed ook hij aan de gevolgen van long-, hart- en leverproblemen.

De razendsnelle opvolging van zieke leiders was een drama voor de Sovjet-Unie, die al onder Brezjnev in zeer zwaar weer verkeerde. De economie stond al jaren stil, net als de technologische ontwikkelingen in de industrie. Sociale mobiliteit bestond nauwelijks meer, waardoor het beloofde ideaal van arbeiders die konden opklimmen tot hoogste leider slechts een fantasie was geworden. Daarbij was de Sovjet-Unie sinds 1979 verwikkeld in een dure maar vooral bloedige en uitzichtloze oorlog in Afghanistan.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Nieuw elan in het leiderschap van de Sovjet-Unie

Als de Sovjet-Unie op dit moment iets nodig had, was het een leider die niet bang was om tegendraadse beslissingen te nemen om zodoende de impasse te doorbreken. Die werd dus gevonden in de nog relatief jonge Michail Gorbatsjov, die in de jaren ervoor een razendsnelle opmars door de hoogste rangen van de Communistische Partij had gemaakt. Eerder in zijn politieke carriere had hij met succes lokale landbouwhervormingen doorgevoerd, en viel daarom in de smaak bij Andropov. Tijdens de periodes dat zijn voorgangers in het ziekenhuis lagen, kon Gorbatsjov veel invloed verwerven in het Kremlin en al in 1984 werd zijn naam vaak genoemd als mogelijke opvolger voor de zieke Tsjernenko.

Want dat er onder Gorbatsjov iets zou veranderen, was voor zowel het binnen- als buitenland duidelijk. Dat bleek bijvoorbeeld toen Gorbatsjov in 1984 naar Londen ging voor een ontmoeting met Thatcher. Toen Gorbatsjov in Rusland uitgeleide werd gedaan door andere hoge partijbonzen, droegen alle aanwezige hoogwaardigheidsbekleders de in de Sovjet-Unie gebruikelijke grijze pakken, maar toen Gorbatsjov in Londen op de vliegtuigtrap verscheen, droeg hij een andere outfit, die veel meer overeenkwam met de westerse mode. En dat niet alleen, aan zijn zijde stond zijn vrouw Raisa, in al even westers ogende kleding. Beiden lieten een onuitwisbare indruk achter op de Britse hoogwaardigheidsbekleders en Thatcher zou gezegd hebben dat ze Gorbatsjov wel mocht en dat hij een man was met wie je zaken kon doen.

Glasnost en perestrojka

En zaken werden er gedaan, want slechts enkele maanden na de ontmoeting tussen Thatcher en Gorbatsjov werd die laatste leider van de Sovjet-Unie. Daarmee begon voor Gorbatsjov een strijd om het tij in de Sovjet-Unie te keren. Door de politieke en economische systemen van de Sovjet-Unie flink op de schop te nemen, wilde hij de Unie voor haar naderende ondergang behoeden. Zowel in binnenlandse- als buitenlandse politiek werden grote veranderingen doorgevoerd. In het binnenland werden glasnost (openheid) en perestrojka (hervormingen) de grootste en meest bekende hervormingen. Dat ging allesbehalve vanzelf. Binnen de regering van de Sovjet-Unie waren nog veel conservatieve facties die, niet zonder corruptie, de beste banen en plekken voor zichzelf wilden houden. De hervormingen van Gorbatsjov bedreigden hun positie. De nieuwe leider van de Sovjet-Unie wist echter op creatieve wijze de tegenstand onschadelijk te maken, niet in de laatste plaats door, als een voorstel werd weggestemd, een verschrikkelijke tirade af te steken tegen de politici die tegen hadden gestemd en vervolgens het voorstel opnieuw in te dienen. Dat proces herhaalde hij, tot zijn voorstel werd aangenomen.

Dat vooral de hervormingen op het gebied van openheid met horten en stoten gingen, bleek tijdens de kernramp in Tsjernobyl. Kort na de ramp probeerden veel hoge ambtenaren de ramp onder de pet te houden, wat vanzelfsprekend mislukte. Niet alleen werden de gevolgen van de kernramp zo vele malen erger, maar de hele affaire ontwikkelde zich zo ook tot een enorm PR-drama voor de regering van de Sovjet-Unie. Gorbatsjov schreef zelf in zijn memoires dat de ramp in Tsjernobyl een licht wierp op veel van de structurele problemen in de Sovjet-Unie.

Een jaar later verbaasde de Sovjetleider de Westerse pers door in alle openheid het initiatief te nemen voor nucleaire ontwapening. Aan de andere kant van de oceaan had de Amerikaanse president Reagan juist veel meer geld gestoken in de Amerikaanse defensie en was hij druk bezig met het optuigen van een verdedigingssysteem dat Russische raketten moest tegenhouden. Reagan had de Sovjet-Unie al meer dan eens een ‘evil empire’ genoemd en de toenemende spanningen namen, na een periode van ‘detente’ in de jaren ’70, weer toe, waardoor de angst voor een kernoorlog in West-Europa weer groeide. Desondanks ontmoetten de twee wereldleiders elkaar om te onderhandelen in 1985 en 1986 en werd in 1987 uiteindelijk het INF-akkoord getekend, waarin de landen toezegden hun nucleaire arsenaal flink te laten krimpen.

Groeiende populariteit in het Westen

De inkrimping van het nucleaire arsenaal maakte Gorbatsjov er impopulair bij de Russische legertop, maar het falen rondom Tsjernobyl en een incident waarbij een West-Duitse tiener met een klein vliegtuigje naar Moskou vloog zonder dat iemand hem tegenhield, waren de perfecte aanleiding voor Gorbatsjov om de bezem door de legertop te halen en veel incompetente officieren en bestuurders de deur te wijzen. Die voor het westen goed zichtbare hervormingen maakte Gorbatsjov erg populair in West-Europa, waar zijn meer ontspannen retoriek bij veel mensen beter viel dan Reagans retoriek over kernwapens en raketschilden. Bij reizen naar het westen kwamen steeds vaker enorme mensenmassa’s opdagen om een glimp van de Sovjetleider op te vangen.

Gorbatsjovs initiatieven in de besprekingen rondom het INF-akkoord en de openheid die in de Sovjet-Unie leek te ontstaan, gaven hem het imago van een wereldverbeteraar. Zeker in West-Duitsland was de populariteit van Gorbatsjov enorm, al voor de val van de Berlijnse Muur. Zo liepen duizenden uitzinnige mensen uit toen Gorbatsjov in de zomer van 1989 Bonn bezocht. Taferelen die zowel in Moskou als Washington tot grote verbazing leidden en in media omschreven werden als ‘Gorbymania’. De populariteit van Gorbatsjov in het westen werd nog eens bevestigd door Time Magazine, dat de Sovjetleider in het januarinummer van 1990, enkele maanden na het vallen van de Berlijnse Muur tot ‘man van het decennium’ verklaarde. In 1990 ontving hij eveneens de Nobelprijs voor de Vrede.

Gorbymania

Val van de Sovjet-Unie

Maar de hervormingen van Gorbatsjov hadden ook onvoorziene gevolgen: met name de openheid van glasnost gaf nationalistische bewegingen in de Sovjetrepublieken de ruimte om zich te ontwikkelen. Waar Gorbatsjov hoopte dat dat tot een geleidelijke democratisering van de Sovjet-Unie zou leiden, maakten veel van die onafhankelijkheidsbewegingen juist een stormachtige groei door.

In Oost-Europa leidde de democratisering van het bestuur ertoe dat veel mensen de communistische leiders wegstemden, waardoor de Russen hun satellietstaten kwijtraakten. De Sovjet-Unie begon uit elkaar te vallen. Gorbatsjov deed nog een verwoede poging om de Unie bij elkaar te houden en stelde voor om de Unie te herstructureren en individuele staten en republieken meer autonomie te gunnen, maar dat hield veel onafhankelijkheidsbewegingen niet tegen. In augustus 1991 leek het in Moskou helemaal mis te gaan, toen een harde kern van communistische topmilitairen een couppoging deed in een poging te voorkomen dat de eerste handtekeningen onder dat voorstel werden gezet, maar duizenden Moskovieten, aangespoord door Boris Jeltsin, hielden de coup tegen door zich rondom de regeringsgebouwen te verzamelen.

Gorbatsjov zelf was op dat moment op vakantie en werd door de coupplegers onder huisarrest geplaatst. Toen hij na drie dagen weer vrijkwam, was zijn politieke invloed zo klein geworden dat hij op 24 augustus 1991 aftrad als Secretaris-Generaal van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie. Daarmee hield de communistische partij vrijwel op te bestaan, waarmee het laatste verbindende element van de Sovjet-Unie verdween. Het symbolische einde van de Sovjet-Unie was op 25 december 1991, toen werd de rode vlag met hamer en sikkel op het Kremlin werd gestreken en vervangen voor de Russische driekleur. Een dag later stemde de hoogste raad van de Sovjet-Unie voor het opheffen van de Unie.

Maar hoe statig die ceremonie ook was, in werkelijkheid was het uiteenvallen van de Sovjet-Unie een grote chaos, want de Sovjet-Unie was zo snel uit elkaar gevallen dat veel zaken slecht of zelfs niet geregeld waren. De perestrojka was nog lang niet voltooid en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie vóórdat alle economische hervormingen enigszins vruchten af konden werpen, zorgde voor een enorme economische neergang en zelfs totale economische chaos aan het begin van de jaren 90. Dat hij de Sovjet-Unie niet bij elkaar kon houden en de gevolgen van het uiteenvallen daarvan, waren zaken die Gorbatsjov zelf altijd heeft betreurd.

Gorbatsjov minder populair in Rusland

Dat heeft grote invloed gehad op hoe Gorbatsjov herinnerd wordt. Waar Gorbatsjov in het Westen nog altijd wordt gezien als een wereldleider die veel goeds voor de wereld heeft gedaan, zijn de meningen in Rusland vaak minder positief. Veel Russen zien Gorbatsjovs hervormingen als de belangrijkste oorzaak van het ineenstorten van de Sovjet-Unie en het verlies van de status van een ware wereldmacht.

Bij peilingen over de populariteit van voormalige Russische leiders, bungelt de laatste leider van de Sovjet-Unie vaak ergens onderaan. Ook vooraanstaande politici geven vaak gemengde oordelen over Gorbatsjov. Enerzijds erkennen ze de noodzaak van hervormingen in de periode waarin Gorbatsjov aan de macht kwam, maar tekenen daarbij ook aan dat die veranderingen leidden tot een neergang van Rusland. Zo noemde de Russische president Vladimir Poetin het instorten van de Sovjet-Unie in 2005 'De grootste geopolitieke catastrofe van de twintigste eeuw'. Sinds zijn aantreden als president in 2001 zet hij alles op alles om Rusland weer haar status als grootmacht terug te laten nemen.

Einde van de glasnost?

Daarbij schroomt Poetin niet om veel hervormingen die onder de glasnost van Gorbatsjov vielen, terug te draaien. Novaya Gazeta, een liberale krant die in 1993 mede dankzij een investering van Gorbatsjov werd opgericht, stopte daardoor in 2022. Directe aanleiding waren de restricties die vanuit de Russische overheid werden opgelegd aan de media nadat Rusland Oekraïne binnenviel. Zo mogen media niet van een oorlog in Oekraïne spreken en staan er lange celstraffen en grote boetes op berichten over de oorlog die het Kremlin onwelgevallig zijn. Volgens sommigen is Poetin met dit soort wetten zo ver gegaan dat Gorbatsjovs nalatenschap in Rusland in feite is afgebroken.