Het einde van het Romeinse Rijk

Aan alles komt een eind, zo ook aan het Romeinse Rijk. Door de geschiedenis heen zijn er vele rijken opgekomen en ook weer van het wereldtoneel verdwenen. Het lot van de Romeinen was niet anders. De val van het Romeinse Rijk is te wijten aan een optelsom van factoren. Hieronder vatten we die kort samen. 

Oost en West debacle

Het verschil tussen het oostelijke en westelijke deel van het rijk was altijd al groot. Het oosten was veel meer verstedelijkt. Grote delen van het westen waren pas geürbaniseerd door de komst van de Romeinen. Het oosten was ook rijker dan het westen en het was dan ook zo dat Rome eigenlijk teerde op de rijkdommen van het oosten, voornamelijk Egypte.

Verschil in taal

Verschil in taal was er ook: de elite in het oosten sprak Grieks, in het westen sprak de elite Latijn. In de 4e en 5e eeuw werd het verschil tussen de rijkshelften steeds groter. Na de dood van Constantijn de Grote in 337 waren er elke keer opnieuw aparte keizers in het westen en het oosten. Na 395 waren er zelfs geen keizers meer die over het hele rijk regeerden. De gevolgen waren groot, want voorheen hielpen de legers van de twee rijkshelften elkaar nog. Die bereidheid was nu veel minder.

Wanneer zette de val van het Romeinse Rijk in? Vaak worden de invallen van Germaanse stammen aangedragen als belangrijkste oorzaak, vooral de grote invallen in de winter van 406-407. Maar er speelde veel meer. Sven Meeder vertelt in Geschiedenis Magazine 5 van 2022 wat er allemaal mis ging. 

Bestel

Gebrek aan leiderschap

In het westelijke deel van het Romeinse Rijk ontstond een grote leiderschapscrisis. Om de uitgebreide bureaucratie van het Rijk te leiden, was een krachtig leider nodig, die de bureaucratie kon overzien en tegelijk het charisma had waarmee hij het leger aan zich kon binden. Echter in de laatste fase van het Romeinse Rijk voldeden de keizers die over het westelijk deel regeerden, niet aan deze eis. Veel keizers waren vooral generaals die dankzij een militiare machtsgreep op de troon kwamen, of weinig competente heersers die werden overvleugeld door hun topadviseurs. Dit werd een vicieuze cirkel, want door de incompetentie van veel keizers ontstond een machtsstrijd waardoor de verschillende facties binnen de Romeinse elite nóg meer verdeeld raakten. 

Klimaatverandering

Het Romeinse Rijk had het hoogtepunt van haar macht bereikt tijdens een periode die nu bekend staat als het 'Romeins klimaatoptimum'. In deze periode, die globaal liep van ongeveer 250 voor Christus tot 150 na Christus, was het klimaat in Europa relatief warm. Daardoor waren de oogsten vaak goed waardoor er vaak voldoende middelen waren om de enorme bevolking van het enorme rijk te voeden. Ook was het bijvoorbeeld relatief makkelijk om hooggebergtes zoals de Alpen over te steken, doordat daar minder sneeuw lag. Echter, vanaf de tweede eeuw begon het klimaat steeds meer af te koelen en werd het vooral instabieler. Dat betekende dat er steeds vaker oogsten mislukten, waardoor de bevolking van het Romeinse Rijk steeds vaker te maken kreeg met economische problemen of zelfs hongersnood. 

Verval in de steden

In het oostelijke deel van het rijk wisten de steden zich vrij goed te handhaven. In dit deel van het rijk vormden het christendom en de kerkelijke hiërarchie samenbindende elementen. In het westen raakten de meeste steden in verval. De Germaanse commandanten en grootgrondbezitters zoals hoge ambtenaren en senatoren maakten zich steeds meer onafhankelijk van het keizerlijk gezag.

Druk van de Germaanse stammen en de Hunnen

In de 5e eeuw kreeg de centrale overheid in het westen minder inkomsten binnen en was het minder in staat om de grenzen te verdedigen, dit terwijl de druk van de Germaanse stammen en de Hunnen toenam. Vele steden in het westen raakten in diep verval, hun markten verloren belangrijke klanten van het platteland. De stadsraden zagen hun beste en rijkste leden vertrekken en kregen steeds minder belasting binnen. In het oosten en Noord-Afrika bleven meer rijken in de steden wonen en wisten de steden ook hun economische functies beter vast te houden.

Het einde van het West-Romeinse Rijk

Constantijn de Grote had in de nadagen van zijn carrière vrede met de Visigoten gesloten na tal van onbesliste gevechten. Deze vrede duurde echter maar 35 jaar, want in 376 begon deze Germaanse stam het Romeinse deel van de Balkan binnen te trekken. Ze behaalden een grote overwinning in 378 en vestigden een eigen bestuur als eenheid binnen het Romeinse Rijk. In 406 kwamen de westelijke Germaanse stammen massaal over de Rijn door volksverhuizingen en dwongen soortgelijke verdragen af. Zij zouden net als de Visigoten troepen leveren en belasting betalen, maar de Romeinen hadden in hun gebieden geen enkel gezag meer.

De Germaanse generaal Odoakar

In 476 kwam er een einde aan het Romeinse keizerschap. De Germaanse generaal Odoakar nam het bestuur over en werd de koning van de Germanen in Italië. Hij erkende wel de Oost-Romeinse keizer boven zich, maar die erkende Odoakar niet. De Ostrogoten onder leiding van Theoderik namen in 493 het koninkrijk van Odoakar over.

Het ‘Byzantijnse’ Rijk

De Germaanse stammen in het westelijke rijk trokken zich in de loop van de 5e eeuw steeds minder aan van de West-Romeinse keizers en vormden zelfstandige koninkrijken. De bevolking in het westen onderwierp zich gemakkelijk aan de Germaanse keizers, zij vroegen namelijk minder belasting dan de Romeinse keizers en namen het regeersysteem van het inheemse volk over. Het Byzantijnse rijk was de continuering van het Romeinse rijk in het oosten. Het overleefde de fragmentatie en val van het West-Romeinse rijk en bleef nog ongeveer duizend jaar voortbestaan.

In handen van de Ottomaanse Turken

Na de verovering van Constantinopel in 1453 viel het rijk in handen van de Ottomaanse Turken. Tijdens het grootste gedeelte van zijn bestaan was het Byzantijnse rijk de sterkste economische, culturele en militaire macht in Europa. Termen zoals ’Byzantijnse rijk‘ en ’Oost-Romeinse rijk‘ zijn pas veel later gemunt; de inwoners zelf bleven het rijk gewoon het Romeinse rijk noemen en zichzelf Romeinen.