Geschiedenis van het Romeinse Rijk

Er zijn weinig steden die zoveel invloed hebben gehad op de geschiedenis als Rome. De politieke, culturele en religieuze invloed van het Romeinse Rijk op de moderne Westerse wereld is enorm. Hoe kon het kleine stadje Rome uitgroeien tot een reusachtig wereldrijk?

Stichting van Rome

Rome is volgens de legendes gesticht door Romulus en Remus in 753 voor christus. De twee broers zouden nakomelingen zijn geweest van de Trojaanse held Aeneas en zijn grootgebracht door een wolf. Samen bouwden ze een stad aan de rivier waar ze als kinderen waren achtergelaten. Bij een ruzie over het leiderschap over de stad doodde Romulus zijn broer. De stad Rome is vervolgens naar Romulus vernoemd.

Het koninkrijk Rome

In de eerste eeuwen na de stichting van de stad werd Rome bestuurd door koningen. De precieze geschiedenis van deze koningen is onbekend omdat er uit die tijd weinig geschreven bronnen zijn en geschiedschrijving en mythologie sterk met elkaar verwoven zijn in de bronnen over deze tijd. Het koninkrijk bestond tot 509 voor Christus. Volgens de legende verjoegen de Romeinen onder leiding van Lucius Iunius Brutus hun laatste koning, Tarquínius Supérbus, omdat ze geen genoegen meer namen met zijn wreedheid en arrogantie. Het had echter waarschijnlijk meer te maken met het feit dat de aristocraten een steeds sterker wordend koningschap als een bedreiging zagen voor hun macht. De laatste koningen legden steeds meer nadruk op de staat, wat de macht van de familiegroepen en hun leiders ondermijnd moet hebben. Het koningschap werd in Rome afgeschaft en de regering ging over op twee jaarlijks wisselende magistraten, die later, na 367, consuls genoemd werden.

De Romeinse Republiek: de Punische Oorlogen

Na het ontstaan van de Romeinse Republiek in 509 voor Christus, begon de expansie van Rome tot het Romeinse Rijk. Vooral de Punische oorlogen speelden daarin een belangrijke rol. In 275 voor Christus hadden de Romeinen het volledige Italiaanse scheireiland veroverd, waardoor Rome in een goede positie verkeerde om de dominerende macht in het gehele Middellandse Zeegebied te worden. In 264 begon een nieuwe expansie. Dit keer werden Sicilië, Griekenland, Spanje en Afrika veroverd. Tot 264 hadden Carthago (gelegen in Noord-Afrika) en Rome elkaars invloedssferen niet aangetast, maar nu kwamen de twee grootmachten van de Middellandse Zee letterlijk met elkaar in aanraking. Dit was het begin van de Punische oorlogen: drie oorlogen tussen de Carthagers en de Romeinen tussen 264 en 146 v Chr.

In de tweede Punische oorlog speelde de beroemde Carthaagse veldheer Hannibal Barkas een hoofdrol door op olifanten de Alpen over te trekken en de Romeinen bij Trebia en Cannae te verslaan. In 146 v Chr. kwam er einde aan de reeks oorlogen toen Carthago ingenomen werd en totaal verwoest werd door de Romeinen.

De Romeinse Republiek: de Burgeroorlogen

Vanaf het midden van de 2e eeuw v. Chr. ontstond er in Rome een onstabiel politiek klimaat. Met elkaar twistende belangengroepen groepeerden zich rondom generaals, die met elkaar concurreerden om de macht en hun soldaten als wapens gebruikten in de politiek. De strijd leidde tot een burgeroorlog tussen Lucius Cornelius Súlla en Gaius Marius, tussen 88 en 82 voor Christus. Sulla kwam als overwinnaar uit de strijd en riep zichzelf uit tot dictator zonder het traditionele tijdslimiet van zes maanden. Na zijn aftreden in 79 v. Chr. werd de republiek in ere hersteld.

Maar in de jaren die daarop volgden werden de binnenlandse problemen erger. Opnieuw ontstond er een conflict. Ditmaal tussen Gnaeus Pompeiius (106-48), Márcus Licínius Crassus (112-53) en Gaíus Julius Caesar (102-44). De winnaar van deze tweede burgeroorlog was Julius Caesar, die daarna als absoluut heerser regeerde over het Romeinse Rijk. Een jeugdige achterneef van Caesar werd uiteindelijk zijn opvolger: Gaius Octavianus. De basis van zijn machtspositie was de steun van de legers en de algemene aanvaarding van zijn positie door alle lagen van de Romeinse maatschappij. In 27 v. Chr. gaf Octavianus al zijn bevoegdheden terug aan de senaat en de volksvergadering. Deze gaven hem de titel Augustus en het imperium van een proconsul in precies de drie provincies waar de meeste legers zaten: Gallië, Spanje en Syrië. Hij was nu de absolute heerser van het rijk: Het keizerrijk was geboren

Het keizerrijk: Bloeiperiode

Tijdens de regeerperiode van Augustus bloeide de Romeinse cultuur op en werd de infrastructuur sterk verbeterd, profiterend van de interne rust in het rijk: de Pax Romana. Na Augustus zou het Romeinse Rijk tot 476 n. Chr. bestuurd worden door verschillende keizerdynastiën. De eerste daarvan, de Julius-Claudische dynastie, bracht de bekendste keizers voort. Tiberius, Caligula en Claudius waren allemaal zeer succesvol in het regeren van het Romeinse Rijk, hoewel Caligula zich aan het eind van zijn regeerperiode wel een aantal schandalen werd toegeschreven. De laatste keizer in deze lijn, Nero, ontpopte zich als tiran. Nero staat vooral bekend om zijn haat tegen zijn moeder en de brand in Rome die hij waarschijnlijk zelf had aangestoken, maar waarvan hij de Christenen in de stad de schuld gaf.

Na zijn zelfmoord volgde het onrustige vierkeizerjaar, waarbij na enkele moordpartijen Titus Flavius Vespasianus aan de macht kwam. Dit was het begin van de Flavische dynastie. Opnieuw brak er een periode van economische voorspoed aan. Onder zijn opvolgers waren onder andere Trajanus, onder wie de grootste omvang van het rijk werd bereikt, en Hadrianus, de keizer die bekend staat om de bouw van de muur van Hadrianus. De periode van voorspoed eindigde in 180 n. Chr., na de dood van Marcus Aurelius. Onder zijn opvolgers Lucius Verus en Commodus werd het rijk slecht geregeerd. Na de moord op Commodus in 192 n. Chr. werd er opnieuw gevochten om het keizerschap, wat resulteerde in het vijfkeizerjaar.

Het keizerrijk: Einde van de bloeiperiode

Onder de Severische dynastie die na het vijfkeizerjaar aan de macht kwam, werden er veel kostbare militaire ondernemingen op touw gezet die weinig opbrachten. De Romeinse schatkist raakte zo leger en leger, waardoor het Romeinse Rijk later in de problemen zou komen. Onder Caracalla kregen alle vrije mensen in het Rijk het Romeins burgerschap, waardoor er meer belasting gevraagd kon worden. Hierdoor zou de schatkist voorlopig gered zijn, maar het legde wel meer druk op de inwoners van het rijk. Toen keizer Alexander Severus in 235 voor Christus vermoord werd, begon de crisis van de derde eeuw. Deze crisis zou het Romeinse Rijk nooit meer volledig te boven komen.

De splitsing van het rijk

De crisis van de derde eeuw werd gekenmerkt door sociale onrust, devaluatie van het Romeinse geld, een reeks burgeroorlogen en het splitsen van het rijk in drie onafhankelijke regio's. Nadat keizer Aurelianus er in 270 in slaagde om het Romeinse Rijk weer bij elkaar te krijgen en er weer wat rust te creeëren, werd al snel duidelijk dat het immense Romeinse Rijk onbestuurbaar was geworden. Na een periode waarin de keizers elkaar opnieuw in rap tempo opvolgden, besloot keizer Diocletianus het rijk op te delen in twee administratieve delen: het West-Romeinse rijk en het Oost-Romeinse rijk. Al snel was er sprake van duaal keizerschap, waarbij twee keizers elk een deel van het Romeinse Rijk bestuurden. Dit was het begin van de definitieve splitsing van het Rijk, die pas ruim honderd jaar later volgde.

Het christendom: van sekte tot staatsgodsdienst

Tijdens de periode van de Julius-Claudische dynastie was in het Romeinse protectoraat Judea een nieuwe religieuze stroming ontstaan: het christendom. Deze afsplitsing van het Joodse geloof was in de tijd van de grote brand van Rome onder Nero nog niet veel meer dan een kleine sekte. Omdat de christenen geloofden dat hun God de enige god was en de keizer niet wilden vereren, werden ze regelmatig vervolgd. Dat veranderde met de bekering van keizer Constantijn de Grote. Constantijn was in conflict geraakt met Maxentius en Licinius, waarmee hij vanaf 312 n. Chr. het Romeinse Rijk bestuurde. Bij een veldtocht tegen Maxentius kreeg hij een visioen waarna hij de veldslag opdroeg aan de Christenen. Hij wist de veldslag te winnen en legaliseerde het Christendom in het Romeinse Rijk met het Edict van Milaan. Niet lang daarna wist Constantijn ook Licinius te verslaan, waarna hij alleenheerser werd. Om de leer van het christendom vast te stellen, organiseerde Constantijn in 325 het eerste concilie van Nicea.

De regeerperiode van Constantijn de Grote betekende niet dat het Romeinse Rijk in één keer christelijk werd. Keizer Justianus 'de afvallige' bijvoorbeeld, gaf het Christendom de schuld van het afbrokkelende Romeinse Imperium en probeerde de godsdienst te ondermijnen. Zijn opvolgers draaiden zijn maatregelen weer terug en in 380 werd het christendom vastgesteld als staatsgodsdienst door keizer Theodosius I.

De val van het West-Romeinse Rijk.

Lees meer over het einde van het West-Romeinse Rijk in dit artikel.

Onder Constantijn de Grote bloeide het rijk weer op. Hij hervormde het leger en stabiliseerde de Romeinse munt. Ook stichte hij Constantinopel, als de nieuwe hoofdstad van rijk. Na zijn dood kwamen zijn zoons echter met elkaar in conflict en brak er weer een periode van burgeroorlogen aan. Ook onder hun opvolgers verslechterde de situatie. Theodosius had bijvoorbeeld veel meer aandacht voor religieuze zaken dan voor politieke zaken. Na zijn dood was de scheiding tussen het Oost-Romeinse Rijk en het West Romeinse Rijk definitief.

Wat zeker niet hielp, was de inval van volksstammen uit het noorden, in de geschiedenisboeken ook wel de grote volksverhuizing genoemd. Onder keizer Valens wordt tegen de Gothen een nederlaag geleden bij de slag bij Adrianopel n 378, wat het begin is van de verovering van het West-Romeinse Rijk door de Gothen. Rome wordt in de honderd jaren die daarop volgen geplunderd door de Visigoten (410) en de Vandalen (455). In 476 werd de laatste Romeinse keizer met de naam Romulus Augustulus afgezet door de Germaanse aanvoerder Odoaker.

Het Oost-Romeinse Rijk

Het Oost-Romeinse Rijk hield wel stand tegen de invallen van buitenaf en onderging zelfs een bloeiperiode. Onder keizer Justinianus werd nog een poging gewaagd om het Romeinse Rijk in ere te herstellen. Tussen 535 en 554 n. Chr. heroverde hij een groot deel van het voormalige Romeinse Rijk rond het Middellandse Zeegebied. Dit bleek een zeer dure hobby te zijn en zijn opvolgers bleven met grote schulden achter.

Het was onmogelijk om alle veroverde gebieden te behouden. Het Oost-Romeinse Rijk verloor daardoor weer zijn grondgebieden in het westen en daarmee de intresse in de Romeinse cultuur. Grieks werd de nieuwe taal van het rijk, dat bekend kwam te staan als het Byzantijnse Rijk. Het land hield vast aan het Christelijk geloof, maar kwam daarmee in conflict met de bisschop van Rome, waarna uiteindelijk een religieus schisma volgde. Door de veroveringen van de islamitische Arabieren, kwam het rijk onder druk te staan, waarbij de Byzantijnen vaak hulp kregen van de katholieke Paus door middel van kruistochten. Constantinopel (of Byzantium), de hoofdstad van het Byzantijnse Rijk, werd uiteindelijk veroverd door de Ottomanen in 1453. Dit betekende het einde van het Oost-Romeinse Rijk.

Het Romeinse Rijk in de praktijk

Op IsGeschiedenis hebben we veel artikelen over de gewoontes, de gebruiken en de cultuur van de Romeinen. De laatste artikelen zijn hier te vinden. Hoe was het om te leven in het impossante keizerrijk en hoe bouwden de Romeinen hun  indrukwekkende gebouwen? Een greep uit het aanbod van onze artikelen:

• Vermaak en entertainment in het Romeinse Rijk (Longread)
• Hoe hygiënisch waren de Romeinen?
• De 'Grand Tour' van de Romeinen: Over de plezierreizen die rijke Romeinen maakten.
• Het bouwen van bruggen door de Romeinen
• Dierenoffers in de Romeinse tijd
• Romanisering van de Germanen: Hoe veroverde stammen integreerden in het Romeinse Rijk
• Romeinse eetgewoonten onder de burgers
• Religie in het Romeinse Rijk
• Oorlogsvoering door de Romeinen
• Ziektes in het Romeinse Rijk

In 2019 zijn er op IsGeschiedenis een reeks artikelen verschenen over de rol van de vrouw in het Romeinse Rijk. Deze artikelen zijn samengebundeld in dit dossier.

Afbeelding:

• Wikimedia Commons: Forum Romanum 6k (…), BeBo86 [CC BY-SA]

Bronnen:

• Ancient History Encyclopedia: Roman Empire
• Verder is er voor dit overzichtsartikel gebruik gemaakt van het eerder verschenen artikel 'Een staatkundig overzicht van het Romeinse Rijk (...)'