Het paard van sinterklaas: van Sleipnir naar Amerigo?

“Zachtjes gaan de paardenvoetjes. Trippel, trappel, trippel, trap. 't Is het paard van Sinterklaasje. Stippe, stappe, stippe, stap. 't Schimmeltje draagt met gemak. Sinterklaasje over ’t dak.” De schimmel Amerigo was jaren het paard van Sinterklaas op televisie en daarmee het 'echte' paard van de goedheiligman. Volgens de traditie is het paard van Sinterklaas altijd een schimmel. Maar klopt dat wel?

De schimmel was het uitverkorene dier voor mensen met een gegoede status. Al in de 12e eeuw werd kerkelijk bepaald dat bisschoppen zich waardig, en dus veelal te paard, moesten voortbewegen. In de christelijke iconografie werd een wit paard voornamelijk het beeld van overwinning en kracht. Denk aan Sint-Joris en de draak, maar ook aan de heilige Nicolaas die in christelijke legenden het leven verkoos boven de dood. Sint-Nicolaas werd sinds de 14e eeuw mede daardoor al afgebeeld op een wit paard.

In de 19e eeuw kwam de cultus op dat het feest gelieerd zou zijn aan Wodan, of Odin, en zijn grote achtvoetige witte paard Sleipnir. Wodan wordt gezien als de oppergod in de Noorse mythologie. Sleipnir was het snelste paard van de godenwereld en Wodan reed op de heilige en spookachtige schimmel over de wolken. Hij leidde de Woeste Jacht, met als doel de boze machten te onderwerpen op zijn strijdros. In de late 19e eeuw woedde hierover een felle discussie en in de 20e eeuw werd deze basis onder het Sinterklaasfeest vanuit de wetenschap verworpen vanwege het ontbreken van aantoonbaar historisch bronmateriaal.

Het paard door de eeuwen heen

Ondanks de Reformatie in de 16e-eeuw, waarin de protestanten het Sinterklaasfeest als bijgeloof afdeden, is het feest alom gevierd en verbeeld. Ook het paard liet daarin letterlijk en figuurlijk zijn sporen na. Bekend werd predikant Screperus uit de 17e eeuw, die zich druk maakte om iemand die met een hoefijzer afdrukken maakte in de sneeuw om zijn kinderen te doen geloven dat Sint-Nicolaas met zijn paard was langsgekomen.

In de 18e eeuw werd het beeld rond Sint-Nicolaas en zijn paard vervolgens verder versterkt, als onderdeel van het stedelijke volksfeest. In veel verhalen wordt het beeld van een Sint-Nicolaas te paard aangehaald, ‘waarmede hij den schoorsteen in kwam ryden’. Op tal van centsprenten duiken zij beiden eveneens op. Omdat Sint-Nicolaas en zijn paard een sterk duo bleek, maar afbeeldingen van de Sint zelf niet ruim voorhanden waren, gebruikte men zelfs nog andere edele personen te paard, zoals Karel V en prins Willem III van Oranje, om Sinterklaas te paard af te beelden. Een deftige man te paard, dat kon met wat fantasie wel door voor Sinterklaas…

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Bij de Amsterdamse firma Stichter verschijnt in de periode 1789-1806 mogelijk de meest invloedrijke afbeelding van Sinterklaas te paard. Zij maakten een nieuw houtblok op prenten mee te drukken. Dat droeg bij aan een nieuw volksbeeld van Sint-Nicolaas. Statig rijdt hij nu door de straat en de kinderen vliegen hem toe. Die prent is meermaals herdrukt bij andere uitgevers.  Het was mede de opmaat naar een huiselijk Sinterklaasfeest, in tegenstelling tot de volkse figuren die zich nog met veel kabaal uitgaven voor Sint-Nicolaas. In de twee helft van de 19e eeuw was die beschaafde stedelijke viering van het feest een haast vaststaand gegeven. Gesteund door tal van liederen die toen voor het feest zijn geschreven, zoals door de Amsterdamse arts en literator Jan Piet Heije (1843); “Zie de maan schijnt door de bomen, makkers staakt uw wild geraas”.

Sint Nikolaas op een donker paard

Grote bekendheid verwierf ook het kinderboekje Sint-Nikolaas en zijn knecht (1850) van onderwijzer Jan Schenkman (1806-1863). Dat boekje droeg mede bij aan een meer pedagogisch sinterklaasfeest. Hij was daarin niet uniek en origineel. Anderen gingen hem hierin al mondjesmaat voor, zoals D’ Ancona (1842) en predikant Van Schaick (1849). Schenkman opende wel nadrukkelijk ‘de wereld rond Sinterklaas’. Kinderen zagen hem nu aankomen per stoomboot, inkopen doen bij de boekwinkel en de banketbakker, maar hem ook weer per luchtballon vertrekken. Er kwam dankzij Schenkman een zekere volgordelijkheid en samenhang in het feest, met oog voor vernieuwing en bestaande tradities.

Ook werd de knecht van Sinterklaas, die vóór Schenkman al bekendheid genoot, nu duidelijk afgebeeld in een kinderboekje. In de eerste druk van het prentenboek draagt de bediende nog een wit pak met rode biezen en geen hoofddeksel. Deze simpele kleding wordt al snel aan de wilgen gehangen en in de volgende uitgave is de ‘zwarte knecht’ in een bont Moors pakje getekend. Op de eerste prenten zijn zowel Sint-Nicolaas als zijn knecht op een donker paard afgebeeld, de knecht zelfs met een steigerend paard! Op de latere illustraties raakte Piet zijn paard echter kwijt en krijgt hij er soms een ezel voor terug. De enorme invloed van Schenkmans boek zorgde ervoor dat het paard nog meerdere kleuren kon hebben. Zolang de Sint maar op een paard zat, dan was het goed. Heel langzaam veranderde de kleur van het paard terug naar zijn oorspronkelijke betekenis; wit als de kleur van overwinning, kracht en het goede.

Sinterklaas in de 20e eeuw

Mede door het boek van Schenkman werd de Sinterklaastraditie populairder in Nederland. De eerste decennia van de twintigste eeuw bestonden er nog grote regionale en sociale verschillen in de viering van het sinterklaasfeest. Pakjesavond was een stedelijk verschijnsel en kwam op het platteland nauwelijks voor, daar vierden zij het feest met regionale gewoonten. Scholen zorgden voor een uniformering van het feest in Nederland. Aan de intocht werd in de kranten steeds meer aandacht besteed. In die tijd kreeg ook het paard meer status en kreeg hij zo nu en dan zelfs een naam. In de jaren vijftig van de twintigste eeuw werd de schimmel aangeduid met de Italiaanse naam Bianca, wat wit betekent en ook de naam Majestueuzo werd gebruikt. In Vlaanderen wordt de viervoeter van de goedheiligman Slecht-weer-vandaag genoemd. Maar over het algemeen werd het dier gewoon de schimmel of het paard van Sinterklaas genoemd.

Amerigo

Daar kwam verandering in toen in 1990 bij de intocht in Elburg een politiepaard zijn debuut maakte. Hij heette Amerigo, genoemd naar Amerigo Vespucci (1454-1512), de Florentijnse ontdekkingsreiziger. Amerigo maakte een onvergetelijke indruk en in de daaropvolgende jaren werd het dier half november telkens van stal gehaald om de filantroop te vervoeren. Op 9 november 2011 werd bekend gemaakt dat Amerigo, na tweeëntwintig jaar trouwe dienst op 30-jarige leeftijd, met pensioen is gegaan. Toen Bram van der Vlugt, die Sinterklaas speelde van 1986 tot en met 2011, een stapje terug deed, brak voor Amerigo na 22 jaar ook de tijd aan voor het pensioen. Het huidige paard van Sinterklaas is geen schimmel, maar een zwart paard genaamd Ozosnel. In een aflevering van het Sinterklaasjournaal in 2019 bleek dat Ozosnel wit wordt geverfd omdat hij anders niet goed te zien is 's nachts, aldus Paardenpiet. De traditie van het witte paard blijft dus sterk overeind staan. Een ware, trouwe viervoeter. Al eeuwenlang!

Dit artikel is een aangepaste versie van een eerdere publicatie. Het is geschreven in samenwerking met auteurs Marcus Vankan en Roelof de Wild.

Boeken:

• Marcus Vankan; Heilige Nicolaas,bruggenbouwer tussen oost en west
• Roelof de Wild: De bisschop, de boeman, de beloner