Hoe de islamitische badhuizen zich door de eeuwen heen ontwikkelden
Onlangs is er in een Spaanse tapasbar een bijzondere ontdekking gedaan: in de muren en het plafond van het gebouw zijn overblijfselen gevonden van een 900 jaar oud islamitisch badhuis, ook wel een hamam genoemd. Het gaat naar verluidt om een badhuis uit de Almohad-periode in de 12e eeuw. Hoe hebben deze hamams zich door de eeuwen heen ontwikkeld?
Tijdens een renovatie van Bar Giralda, een tapasbar in Sevilla, werden door Spaanse archeologen overblijfselen gevonden van een eeuwenoud islamitisch badhuis. Volgens de archeologen gaat het om badhuis uit de 12e eeuw, de enige uit de regio die in deze goede staat bewaard is gebleven. Volgens archeoloog Fernando Amores geeft deze ontdekking een idee van hoe deze islamitische badhuizen eruitzagen tijdens de Almohad-periode. Een bijzondere schat.
Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!
De Romeinse thermen
De oorsprong van de badhuiscultuur gaat eeuwen terug. Al in het Neolithicum zochten nomadische stammen verlichting van de bittere kou door te baden in natuurlijke warmwaterbronnen. Veel later, rond 300 v.Chr., deden ook de Romeinen aan baden, het werd zelfs een belangrijk onderdeel van de samenleving. In eerste instantie deden de Romeinen dit in hun eigen woningen, die klein en niet erg comfortabel waren. Daarom verschenen er in de 2e eeuw v.Chr. openbare, publieke badhuizen die een stuk luxer waren. De Romeinen duidden deze badhuizen met twee verschillende namen aan: de thermae, de grote imperialistische badplaatsen die onder beheer van de staat stonden, en de balneae, de kleinere bad-faciliteiten die privaat of publiek waren.
Voor de Romeinen was het bezoeken van de badhuizen een dagelijkse bezigheid en ze kwamen hier voor verschillende redenen. Natuurlijk voor lichaamsreiniging, maar ook om te sporten of mensen te ontmoeten. Mannen en vrouwen deden dit wel gescheiden en moesten ook via een andere ingang het gebouw in. Deze thermen waren vaak in dezelfde opstelling gebouwd: een grote tuin met daaromheen kleine gebouwen en in het midden een groot blok badhuizen. Soms kon het complex wel een aantal hectare groot zijn. De grootste thermencomplexen waren de Thermen van Diocletianus en de Thermen van Caracalla in Rome. Naarmate het Romeinse Rijk zich steeds verder uitbreidde over Europa en het Midden-Oosten, nam de bevolking in die gebieden gebruiken van de Romeinen over, waaronder de traditie van het baden. In steden als Heerlen, Ankara, het Britse Bath en het Franse Chassenon staan nog overblijfselen van deze Romeinse badhuizen.
De islamitische badhuizen in het Byzantijnse Rijk
De meeste badhuizen zijn terug te herleiden naar het Midden-Oosten en het Middellands Zeegebied, dat heeft met name maken met de val van het westelijke deel van het Romeinse Rijk in 476. Het oostelijk deel van het rijk, het Byzantijnse Rijk, bleef bestaan tot 1453, het jaar dat de Ottomanen Constantinopel veroverden. In de Byzantijnse periode zette de badhuiscultuur zich gestaag voort. Dit viel samen met het groeiende verzet van de Noord-Afrikaanse en Arabische islamitische bevolking in het Rijk. In de loop van de 7e en de 8e eeuw breidde de islamitische heerschappij zich steeds verder uit ten koste van het Byzantijnse Rijk, maar in de opkomende islamitische samenlevingen bleef de Romeinse traditie van het baden bestaan, al werden er wel een aantal gebruiken aangepast. Zo ontstond een eigen, zeer rijke cultuur rondom baden.
De islamitische badhuizen, de hamams, waren dus geworteld in de oude tradities van de Grieken en de Romeinen maar kregen een ander doel. In de islamitische cultuur kreeg het een meer religieuze lading, in combinatie met de Centraal-Aziatische traditie van het stoombaden. Het baden was voor de moslims een middel om zichzelf te reinigingen voor het bidden, ook wel woedoe of ghoesl genoemd. Dit reinigen was van groot belang, want het zuiveren van het lichaam ging hand in hand met het zuiveren van de ziel. Daarom werden veel hamams in de buurt van moskeeën gebouwd. In tegenstelling tot de Romeinse badhuizen, die op enorme complexen gebouwd werden waar grote groepen mensen samen konden komen, waren de hamams kleinschaliger en gebouwd voor rust en zuivering.
Een aantal dingen uit de Romeinse badhuizen bleven ook in de hamams bestaan, zo bleef het verplaatsen van een koude kamer naar een warme kamer behouden, maar het meeste veranderde. Sporten was niet meer mogelijk en ook het springen in koud water na de warme kamer verdween. Een ander groot verschil was dat de moslims zich niet wasten in stilstaand water, maar in stromend water. Stilstaand water werd gezien als vies en onhygiënisch. In eerste instantie waren ook alleen mannen en geen vrouwen welkom in de hamam. Het toelaten van vrouwen zou onreine gedachten opwekken. Maar rond de 10e eeuw veranderde dit, toen werden er ook aparte uren voor vrouwen ingesteld. Hamams waren privaat in gebruik in paleizen en landhuizen, maar veelal hoorden de baden bij een maatschappelijke of religieuze liefdadigheidsinstelling die deel uitmaakte van een groter religieus of burgerlijk complex. Ze dienden onder andere als inkomstenbron voor het onderhoud van bijvoorbeeld moskeeën.
De voortzetting in het Ottomaanse Rijk
Na een lange reeks oorlogen en conflicten tussen de Byzantijnen en de Ottomanen veroverden de Ottomanen in 1453 Constantinopel. Door deze overwinning en de dood van Constantijn XI viel het doek voor het Byzantijnse Rijk. Het Ottomaanse Rijk werd al in 1299 gesticht door de Oguz Turken onder leiding van stamvader Osman I en het rijk wordt gezien als opvolger van het Groot-Seltsjoekenrijk. Na de val van het Byzantijnse Rijk kon het Ottomaanse Rijk zich verder uitbreiden over onder andere Anatolië, het huidige Turkije, dat eerder in handen was van de Seltsjoeken.
Door de eeuwen heen bouwden de Ottomanen verder op de traditie van het baden en werden echte beschermheren van de hamams. Aangezien de hamams ook ontmoetingsplaatsen waren, bouwden ze de badhuizen in bijna elke grote stad van hun rijk, vaak op plekken waar ruïnes van Byzantijnse badhuizen stonden. Zo waren de Ottomanen verantwoordelijk voor de introductie van hamams in grote delen van Midden- en Oost-Europa. Ook sultans lieten hun eigen badhuizen bouwen, door de beste architecten. De Ottomaanse architecten bouwden voort op de ideeën van de Byzantijnse architecten door symmetrische gebouwen te ontwerpen. Veruit de meeste badhuizen werden in de hoofdstad Constantinopel, het huidige Istanbul, gebouwd. In de 16e eeuw had de stad al zo´n 150 badhuizen.
Veel van die Ottomaanse hamams, ook wel Turkse hamams genoemd, zijn onder andere in Griekenland, Cyprus, Hongarije, Iran, Egypte en natuurlijk in Turkije in goede staat bewaard gebleven. Ook in Marokko staan nog hamams, maar die verschillen wel wat van de Turkse variant. Marokko viel immers niet onder het Ottomaanse Rijk, maar in de 12e en 13e eeuw onder het Kalifaat van de Almohaden. In deze periode werd het grootste deel van deze hamams gebouwd in onder andere Marokko en Spanje. Ze zijn een stuk eenvoudiger dan die in het Ottomaanse Rijk werden gebouwd.
Latere ontwikkelingen
Hamams bleven tot het begin van de 20e eeuw, dezelfde periode van het einde van het Ottomaanse Rijk, een belangrijk onderdeel van het stadsleven in de islamitische wereld. Maar door de verbetering en het toenemend gebruik van binnenleidingen in woningen werden openbare badhuizen onnodig voor hygiënedoeleinden. Op veel plekken werden de hamams afgebroken of omgebouwd voor andere doeleinden, zoals een museum of een kunstgalerij, dit is onder andere met de Bayezid II Hamam in Istanbul gebeurd en de Davud Pasha Hamam in Skopje. In landen als Turkije en Marokko zijn meerdere historische hamams nog open voor lokale bewoners en toeristen.
In Spanje, waar onlangs dus een eeuwenoud badhuis werd ontdekt, zijn na de Reconquista in 1492 veel hamams verloren gaan. Toen de christenen het Iberisch Schiereiland hadden veroverd en de Spaanse Inquisitie hadden geïnstalleerd, werden veel badhuizen gesloten. Baden werd gezien als een islamitische gewoonte en omdat de moslims schoon waren, moesten de christenen vies zijn. Baden is het openbaar was dus niet langer toegestaan.
Hedendaagse wellnesscentra
Hoewel de traditionele hamams maar heel weinig meer voorkomen, maakt het in enkele gevallen nog steeds deel uit van moderne wellnesscentra. Ook in Nederland is het hamamritueel tegenwoordig weer onderdeel van sommige saunabedrijven. Bij zo’n ritueel wordt het lichaam gescrubd en gemasseerd met zeep. Ontspannen en genieten is immers van alle tijden.
Bronnen:
- Ad.nl: Ongeloof bij eigenaar: 900 jaar oud badhuis ontdekt in Spaanse tapasbar
- Wikipedia.org: Thermen
- Bbc.com: The origins of bathhouse culture around the world
- Centmagazine.co.uk: The History of the Hammam
- Jonathan Bloom & Sheila S. Blair: Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture
- Dr. Magda Sibley: The Historic Hammāms of Damascus and Fez: Lessons of Sustainability and Future Developments
- Encyclopaedia of Islam: Hammam
- Kees van Dijk & Jean Gelman Taylor: Cleanliness and culture: Indonesian histories
Afbeeldingen
- Een islamitisch badhuis in Ronda, Spanje uit de 13e eeuw. By Julia Kostecka - Arab Baths in Ronda Spain, CC BY 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=40983153
- Een Romeins bad uit de 1e eeuw in Khenchela, Algerije. By --Batni - Propres documents personnels, FAL, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=8277622
- De Sultan Inal Hammam in Cairo, Egypte uit 1456. By Jorge Láscar from Melbourne, Australia - Tinted glass cupola - Qalawun complex, CC BY 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=66239093
