In de Middeleeuwen dacht niet iedereen dat de aarde plat was

Vaak wordt gedacht dat in de middeleeuwen iedereen, onder invloed van de kerk, dacht dat de aarde plat was. Wetenschappers, op een paar uitzonderingen na, geloofden echter allemaal dat de aarde rond was. Toch is dit één van de hardnekkigste historische misverstanden, die ontstond in de 19e eeuw.

Al rond de 6e eeuw voor Christus werd door Pythagoras melding gemaakt van een ronde aarde en alle geleerde Grieken en Romeinen, waaronder bijvoorbeeld Aristoteles, namen deze opvatting over. Vaak wordt gedacht dat met de komst van de middeleeuwen een periode van stilstand, achteruitgang en achterlijkheid aanbrak. Dit viel echter reuze mee. Dat de kerk vrij dominant aanwezig was in het dagelijks leven betekende niet dat er nu opeens hele andere opvattingen op na gehouden werden.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook

Goddelijke Komedie

Enkele christelijke leiders ontkenden inderdaad de ronde vorm van de aarde,waarschijnlijk door misinterpretaties uit de Bijbel en maakten hier tekeningen van, die later als bewijs werden gepresenteerd van de heersende opvattingen in de middeleeuwen wat betreft de vorm van de aarde. Vrijwel alle andere (christelijke) theologen, wetenschappers, kunstenaars en schrijvers geloofden echter wel dat de aarde rond was, wat blijkt uit vele werken die uit deze tijd bewaard zijn gebleven. Zij baseerden hun kennis voornamelijk op de geschriften uit de oudheid. De beroemde middeleeuwse theoloog Thomas Aquinas (1225-1274) zou er zelfs vanuit zijn gegaan dat de studenten die zijn werken bestudeerden, wisten dat de aarde bolvormig was.  Ook in een beroemd werk uit de 14e eeuw, Dante’s Goddelijke komedie, wordt de aarde al als rond aangeduid. En nog voordat Columbus in 1492 de Atlantische Oceaan overstak, verzamelden Portugese zeelui die de kust van Afrika verkenden, al gegevens waaruit volgens wetenschappers in die tijd al bleek dat de aarde bolvormig was. Terwijl zij verder naar het noorden of het zuiden gingen, merkten ze dat de zon een andere plaats aan de hemel had dan thuis. 

Secularisme in de 19e eeuw

Door de tijd heen kwam er zo nu en dan wel de bewering op dat de aarde plat was, en zeker veel boeren en arbeiders zullen dit wellicht geloofd hebben, maar het was nooit de heersende (wetenschappelijke) opvatting. Wetenschappelijke discussies over de vorm van de aarde gingen vaak net zo goed over de exacte vertalingen en interpretaties van de geschriften waarop zij zich baseerden, als over de vorm van de aarde zelf. 

Maar waar komt de fabel van het geloof in een platte aarde dan vandaan? Het misverstand kwam pas in de 19e eeuw tot stand. In die periode werden secularisatie en atheïsme populair en voor aanhangers van deze stromingen was het in deze tijd eerder regel dan uitzondering om het christelijke geloof als achterlijk en onnozel af te zetten tegen de ratio van hun eigen tijd. Dat de middeleeuwse mens geloofde dat de aarde plat was paste natuurlijk goed bij dit idee. Historici en wetenschappers als John Draper en Andrew Dickinson White presenteerden het idee dat de middeleeuwers geloofden dat de aarde plat was, als de waarheid en de bewering werd dan ook in veel schoolboeken overgenomen, ondanks dat de meeste historici het er grondig mee oneens waren.

Columbus

Ook de fabel dat Columbus voor aanvang van zijn ontdekkingsreis eind 15e eeuw eerst voor een raad moest bewijzen dat de aarde rond was en je er dus niet af kon vallen, werd in deze tijd als zoete koek geslikt. De raad werd wel samengeroepen en hield een overleg met Columbus, maar dit werd gedaan omdat de angst bestond dat de schepen niet uitgerust waren voor de lange reis die Columbus voor ogen had.

20e eeuw

Na de jaren ’20 van de 20e eeuw werd er in historische literatuur niet meer beweerd dat de gangbare opvatting in de middeleeuwen was dat de aarde plat was. Het kwaad was echter al geschied, want tot de jaren ’60 was in veel schoolboeken nog te lezen dat de middeleeuwse mens meende dat de wereld plat was en ook tegenwoordig zijn nog veel mensen hiervan overtuigd.