Schoonheid van Cleopatra

Cleopatra staat bekend als een van de mooiste vrouwen uit de geschiedenis. De Romeinse historicus Cassius Dio omschreef de Egyptische koningin zelfs als een ‘onovertreffelijke schoonheid’. Dit beeld werd later dankbaar overgenomen door de film- en televisiewereld, die van Cleopatra een uiterst sensuele en verleidelijke vrouw maakten. Maar klopt dat wel?

Cleopatra VII Philopator werd geboren in 69 voor Christus als dochter van de Egyptische farao Ptolemaeus XII Auletes. Na de dood van haar vader in 51 voor Christus trad ze in het huwelijk met haar twaalfjarige broer Ptolemaeus XIII, en regeerden ze samen over Egypte. Geleidelijk aan probeerde Cleopatra steeds meer macht naar zich toe te trekken, iets wat haar broer helemaal niet zinde. Rond 48 voor Christus kwam het tot een openlijke machtsstrijd tussen de twee en liet Ptolemaeus zijn zus uiteindelijk verbannen uit Egypte.

Caesar

Volgens de overlevering bezat Cleopatra het vermogen om iedere man te charmeren. Zij maakte hier dan ook handig gebruik van door een affaire te beginnen met de Romeinse generaal Julius Caesar, die vervolgens Ptolemaeus verjoeg en Cleopatra weer installeerde als heerser van Egypte. De twee kregen samen  een zoon, maar Caesar weigerde deze te erkennen, vermoedelijk omdat hij de Romeinse adel niet voor het hoofd wilde stoten. Dit weerhield Cleopatra er echter niet van om hem de naam Caesarion, ofwel ‘Kleine Caesar’ te geven, en hem medeheerser van Egypte te maken.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Marcus Antonius

Na de moord op Caesar in 44 knoopte Cleopatra al snel een relatie aan met diens beste generaal, Marcus Antonius. Volgens de oude geschriften was hij zo onder de indruk van Cleopatra’s grootse entree, dat hij meteen verliefd op haar was. Ook met hem deelde Cleopatra het bed en samen kregen ze een tweeling: Alexander Helios en Cleopatra Selene.Veel Romeinen beschouwden de relatie van Antonius echter als extravagant, on-Romeins en, vanwege de reputatie van Cleopatra, zeer gevaarlijk.

Cleopatra en Marcus Antonius vormden misschien wel het beroemdste koppel uit de geschiedenis. In Geschiedenis Magazine 7 van 2022 kijkt Martijn Icks naar dit bijzondere liefdeskoppel én naar hoe de verhalen over het koppel nog lang een inspiratiebron voor kunstenaars vormden. 

Bestel nu

Octavianus

In 33 voor Christus gaf de senaat gaf daarom Octavianus, de geadopteerde zoon van Caesar en latere keizer Augustus, opdracht om Cleopatra uit Egypte te verdrijven. Antonius besloot Octavanius te bestrijden en in 31 voor Christus kwam het bij Actium tot een zeeslag. De vloot van Antonius werd verslagen en de schepen van Cleopatra, die hem eigenlijk ten hulp hadden moeten schieten, verlieten het slagveld. Zowel Antonius als Cleopatra keerden daarop terug naar Egypte, waar Antonius zichzelf van het leven beroofde. Cleopatra probeerde eerst nog een relatie aan te knopen met Octavianus, maar toen die geen interesse toonde, pleegde ook zij zelfmoord.

Reputatie van oogverblindende schoonheid

Vanwege haar pogingen om de machtigste mannen in Rome te verleiden, werd over het algemeen aangenomen dat Cleopatra een grote schoonheid was. Ook in de oude bronnen is Cleopatra veelvuldig omschreven als een uiterst mooie en verleidelijke vrouw. Zo schreef de Romeinse historicus Cassius Dio dat ze “een onovertreffelijke schoonheid” bezat en dat ze de beschikking had over “een uiterst verleidelijke stem”, waarmee ze zich “door iedereen geliefd kon maken”. Plutarchus omschreef haar gelaatstrekken echter als “onopvallend, in de zin dat zij geen bijzondere indruk achterlaten.”

Opvallend is dat Cleopatra's reputatie als een oogverblindende en verleidelijke schoonheid waarschijnlijk afkomstig is van de man die haar afwees: Octavianus. Om zichzelf in zijn conflict met Cleopatra en Marcus Antonius in een beter daglicht te plaatsen, liet hij Cleopatra afschilderen als een sluwe verleidster, die haar succes meer aan haar uiterlijk dan aan haar intellect te danken had, terwijl de werkelijkheid wellicht juist andersom was. 

Historisch misverstand?

Een belangrijke aanwijzing dat Plutarchus gelijk had, werd gevonden in 2007. Daaruit zou blijken dat Cleopatra geen oogverblindende schoonheid was, of misschien zelfs dat ze ronduit lelijk was, naar onze maatstaven tenminste. Tot deze conclusie kwamen een aantal Britse archeologen in 2007, nadat zij een oude Romeinse munt hadden ontdekt waarop de Egyptische koningin staat afgebeeld. De beeltenis toont een vrouw met dunne lippen, plat voorhoofd, uitstekende kin en een grote haakneus. Of de afbeelding op de munt ook daadwerkelijk een goede afspiegeling vormt van het uiterlijk van Cleopatra is echter maar de vraag. Er zijn ook beeltenissen van Cleopatra gevonden waarop ze is afgebeeld als een vrouw die voldeed aan alle schoonheidsidealen van haar periode, met een volgens Hellenistische idealen rechte neus. 

Dat brengt ons bij de vraag hoe Cleopatra er nou echt uitzag. Het aantal beeltenissen dat van haar is overgebleven, is maar beperkt. Toch denken veel historici dat Plutarchus' beschrijving van de Egyptische koning wel eens het meest betrouwbaar kan zijn. Toch zijn daarmee lang niet alle vragen over het uiterlijk van Cleopatra beantwoord. 

Huidskleur van Cleopatra

Een terugkerende discussie rondom Cleopatra is die over haar huidskleur. In Hollywoodfilms wordt ze vrijwel altijd vertolkt door een actrice die voldoet aan alle Westerse schoonheidsidealen, inclusief witte huid. Dat leverde meer dan eens discussie op, want een Noord-Afrikaanse koningin kan in de ogen van velen geen witte huid hebben gehad. Zeker als Hollywood weer een film over Cleopatra uitbrengt, leeft deze discussie weer op. Ook toen in 2020 bekend werd dat de Israëlische actrische Gal Gadot de rol van de Egyptische koningin zou gaan vertolken. 

Het laatste woord in deze discussie is nog lang niet gezegd. Veel historici wijzen erop dat Cleopatra, als telg van de Ptolemaeïsche dynastie een Grieks-Macedonische afkomst had en daarom een Europees-mediterraan uiterlijk moet hebben gehad. Anderen wijzen erop dat na zoveel jaren generaties de afkomst van Cleopatra niet meer puur Grieks-Macedonisch geweest kan zijn en dat zij dus heel wat Noord-Afrikaanse genen gehad moet hebben. Anderen wijzen erop dat deze controverse, in het Engels bekend als de Cleopatra race controversy, een product is van negentiende-eeuwse ideeën over rassenleer en niet relevant is voor de antieke geschiedenis. Een grote stap naar het antwoord zou genomen kunnen worden als archeologen het graf van Cleopatra met daarin haar stoffelijke resten kunnen vinden. Tot in 2020 is dat niet gelukt, hoewel de vondst al vaak geclaimd is. Of dat ooit zal lukken, is nog maar de vraag. Als we Plutarchus moeten geloven zijn zowel Cleopatra als Marcus Antonius na hun dood gecremeerd.