De omstreden relatie tussen Alexandra van Rusland en haar “geliefde mentor” Raspoetin
De Romanov dynastie kwam op tragische wijze tot een eind. De regeerperiode van de laatste tsaar, Nicolaas II, en zijn vrouw Alexandra werd geteisterd door rampspoed en controverse. Eén van de meest omstreden redenen waarom de impopulariteit van de Romanovs een dieptepunt bereikte was de hechte maar mysterieuze relatie tussen tsarina Alexandra van Rusland en Grigori Raspoetin. Er zou nooit sprake geweest zijn van een liefdesrelatie, maar de brieven van Alexandra aan haar “geliefde mentor” lijken dit tegen te spreken.
Een onpopulaire vorstin
De Duitse Alexandra, geboren als Victoria Alix Helena Louise Beatrice van Hessen-Darmstadt, trouwde in 1894 met de kersverse tsaar Nicolaas II. Alexandra was niet geliefd in Rusland, niet aan het hof en ook niet bij het volk. Haar gezinsleven met Nicolaas was wel gelukkig, maar werd al snel getekend door hun onvermogen om een erfgenaam te produceren. Dochter na dochter werd geboren, maar om het keizerschap in de familie te houden moest er een zoon geboren worden. Alexandra was diepreligieus en bracht veel tijd door in de kerk. Ook stelde zij geestelijken aan om haar te begeleiden in haar geloof. Dagelijks bad ze dan ook voor het behoud van de dynastie en geloofde ze vurig dat God haar een zoon zou schenken.
Een erfgenaam
Na vier dochters raakte Alexandra dan toch zwanger van een zoon, die in 1904 geboren werd. De toekomstige tsaar, Aleksej, leed echter aan hemofilie, een erfelijke bloedstollingsziekte. Deze ziekte was destijds nog niet behandelbaar en de verwachting was dus dat Aleksej nooit volwassen zou worden. Dit was een grote klap voor Alexandra, die overal en nergens op zoek ging naar genezingsmethoden. Artsen konden haar niet helpen, dus wendde ze zich tot mystieke genezingsmiddelen. Via deze weg kwam zij in aanraking met Grigori Raspoetin, een geestelijke die ook dienst deed als spiritueel genezer. Alexandra hoopte dat Raspoetin haar zoon kon genezen, dus riep ze hem op tijdens een van de pijnlijke interne bloedingen van Aleksej. Raspoetin bleek al snel succesvol in het verlichten van Aleksejs pijn en won daarmee het vertrouwen van de tsarina.
Een omstreden relatie
De keren daarna bewees Raspoetin zich opnieuw: bij iedere bloeding wist hij op onverklaarbare wijze ervoor te zorgen dat Aleksej zich beter ging voelen. Raspoetin werd aangesteld als gebedsgenezer van Aleksej, maar kreeg ook als geestelijke een belangrijke positie aan het hof. Hij correspondeerde met de hele keizerlijke familie: met de tsaar en tsarina, maar ook met de kinderen. Hij ontwikkelde zich al snel tot persoonlijk adviseur van het keizerlijke paar en een invloedrijke politieke pion. Zelf had Raspoetin ook niet de beste reputatie: er circuleerden wilde verhalen en geruchten over hem, onder meer over zijn excessieve drinkgewoontes en losbandige seksuele relaties. Maar aan het hof ontstond een hechte relatie tussen Alexandra en Raspoetin. Raspoetins constante aanwezigheid aan het hof en zijn reputatie als seksmaniak – hij predikte onder andere dat aanraking met zijn lichaam een helend effect had, waar veel vrouwen voor vielen – maakten dat er al snel geruchten ontstonden over een affaire tussen de twee.
De correspondentie tussen Alexandra en Raspoetin
De twee bouwden een intieme relatie op. Als haar vertrouweling besprak Alexandra de meest uiteenlopende zaken met Raspoetin. Hij gaf haar advies over persoonlijke, maar ook politieke zaken. Wanneer hij niet in één van de keizerlijke residenties was, schreven de twee elkaar brieven. Hoewel er nooit bewijs is gevonden dat Alexandra en Raspoetin een seksuele relatie hadden, zouden sommige brieven anders doen vermoeden. De preutse tsarina komt hierin allesbehalve keurig over. In een brief naar Raspoetin uit 1909 begroet ze hem met de woorden “Mijn geliefde en onvergetelijke leraar, verlosser en mentor”. Dit zou een onschuldige maar liefdevolle uiting van vriendschap kunnen zijn, ware het niet dat Alexandra in het vervolg van de brief een aantal uitspraken doet die je niet zou verwachten in een vriendschappelijke brief naar haar zogeheten mentor. Ze vervolgt de brief met de woorden:
“Hoe vermoeiend het is om niet bij u te zijn. Alleen wanneer u, mijn leraar, naast me zit, kan ik rusten en is mijn ziel kalm. Dan kus ik uw handen en leg ik mijn hoofd op uw gezegende schouders. Oh, hoe gemakkelijk de dingen dan zijn. Dan wens ik maar één ding – in slaap vallen, voor altijd in slaap vallen op uw schouders, in uw omhelzing. Oh, wat een geluk voel ik wanneer u dicht bij me bent. Waar bent u? Waar bent u heen gevlogen? Het is zo moeilijk voor me, met zulk verlangen in mijn hart… Maar, mijn geliefde mentor, zeg niets tegen Anya [Anya Vyrubova, Alexandra’s vriendin en vertrouweling] over mijn leed wanneer u niet bij me bent. Anya is goed, ze is lief, ze houdt van me, maar vertel haar niets over mijn verdriet. Bent u snel weer bij me? Kom spoedig. Ik wacht op u en voel me ellendig zonder u. Geef me uw heilige zegen, en ik kus uw gezegende handen. Ik houd voor altijd van u. Mama.”
Alexandra gebruikt taal die op z’n zachtst gezegd niet gepast is voor iemand van haar stand. De reputatie van een vrouw was in die tijd bovendien van ongekend belang. De minste of geringste fout kon haar reputatie voorgoed aantasten. Als de brief terecht zou komen in verkeerde handen, zou dit niet veel goeds betekenen voor de populariteit van de tsarina, die al niet bekendstond als lieveling van het volk.
Is de brief echt?
De brief kwam echter wél in verkeerde handen terecht. In 1912 werd de brief gelekt aan de pers, een incident dat deels veroorzaakt werd door Raspoetin zelf. Hij deelde de brief namelijk met de orthodox-christelijke monnik Iliodor. Na een ruzie tussen Raspoetin en Iliodor zou die laatste de brief aan de pers gelekt hebben, waardoor de brief zelfs buiten de Russische grenzen opdook. Onmiddellijk na de publicatie ontstond er onenigheid over de echtheid van de brief, Iliodor werd er namelijk van beschuldigd dat hij de brief vervalst zou hebben. Er zijn echter veel bronnen gevonden die bewijzen dat de brief echt is. Raspoetin zou het zelf ook toegegeven hebben.
Hoe “aanstootgevend” het taalgebruik van de tsarina ook was, het was voor haar geen onconventioneel taalgebruik. Haar andere vrienden, zoals de bovengenoemde Anya, sprak ze ook aan met dit soort emotionele en liefdevolle woorden. Daarbij spreekt de tsarina over haar verlangens, maar maakt niet duidelijk of ze hier naar zou hebben gehandeld. Historici beoordeelden de brief dan ook niet als bewijs voor een seksuele relatie.
Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!
Een tragisch noodlot
Ondanks dat Alexandra op de hoogte was van Raspoetins – en haar eigen – slechte reputatie, weigerde ze om het contact met hem te verbreken. Ze was heilig overtuigd van Raspoetins genezingskrachten en wist Nicolaas hier ook van te overtuigen. Naast het feit dat Aleksejs pijn verlicht werd door de monnik, was Raspoetin ook de enige die de tsarina kon kalmeren als zij last had van een van haar veelvoorkomende hysterische aanvallen. De talloze waarschuwingen van vrienden, adviseurs en politici werden genegeerd. Dat ze niet zag dat de haat jegens Raspoetin en haar eigen familie alleen groeide, toont aan dat ze een incompetente tsarina was. Haar grote invloed op haar man maakte dat de reputatie van de Romanovs alleen nog maar verslechterde. Zowel Raspoetin als de keizerlijke familie kwam het duur te staan: Raspoetin werd op 29 december 1916 vermoord door een groep Russische edelen. Zo’n twee jaar later, in de nacht van 16 op 17 juli 1918, werd ook het hele keizerlijke gezin, Nicolaas en Alexandra en hun vijf kinderen, geëxecuteerd door revolutionairen.
Brieven als historische bron
Brieven zijn voor historici onmisbare bronnen van informatie. Door het lezen van brieven kan je ondervinden welke gedachtespinsels op dat specifieke moment in de geschiedenis door iemands hoofd vlogen. Een brief kan in één klap de menselijke kant tonen van een persoon, hoe belangrijk of onbereikbaar deze ook mag zijn. In de rubriek ‘Bijzondere brieven’ besteedt IsGeschiedenis dan ook aandacht aan interessante en verrassende briefwisselingen uit de geschiedenis.
Bronnen:
- Robert K. Massie, Nicholas and Alexandra: The Classic Account of the Fall of the Romanov Dynasty (New York 2011).
- Simon Sebag Montefiore, Written in history. Letters that changed the world (Londen 2018).
- Russia Beyond: No, Rasputin wasn't the Russian Queen's lover
- Town and country: Did Tsarina Alexandra Feodorovna, the Last Empress of Russia, Really Have an Affair With Rasputin?
