“Dear Friend”: Gandhi’s pleidooi voor geweldloosheid aan Hitler
Hoewel ook hij zijn duistere kant had, wordt Mahatma Gandhi over het algemeen herinnerd als een van de meest vredelievende figuren in de geschiedenis. Een man die zwoer bij geweldloosheid en vredig verzet. Adolf Hitler zou men eerder aan het andere eind van het spectrum plaatsen: zijn nationaalsocialisme dat gekenmerkt werd door een cultuur van geweld en een agressief buitenlandbeleid maakt dat Hitler allesbehalve geassocieerd wordt met vrede. Dit hield Gandhi echter niet tegen om de agressieve nazileider in een brief te verzoeken een einde te maken aan de oorlog.
Toenemende spanning in Europa
Tijdens de zomer van 1939 was de hele wereld in de ban van de situatie in Europa. Al een aantal jaren werd er met toenemende spanning toegekeken hoe Adolf Hitler het jonge Nazi-Duitsland met steeds meer geweld op de kaart zette. Hij breidde de land-, zee- en luchtmacht, die na de nederlaag van de Eerste Wereldoorlog sterk beperkt waren, fors uit en geheel Duitsland en andere Duitssprekende gebieden leken opgeslokt te worden door de nationaalsocialistische ideologie.
“Dear Friend”
Lang lieten de omliggende Europese landen Hitler zijn gang gaan. De situatie ontwikkelde zich tot zo’n zorgwekkend niveau dat ook in landen buiten Europa de situatie in Duitsland het gesprek van de dag was. De op dat moment 69-jarige Mahatma Gandhi bevond zich destijds midden in zijn eigen strijd voor Indiase onafhankelijkheid van de Britten, maar dat weerhield hem er niet van om zich ook te verdiepen in de Duitse kwestie. Op 23 juli 1939, iets meer dan een maand voor de eerste schoten van de Tweede Wereldoorlog gelost werden, besloot hij Hitler een brief te sturen. De brief was voor hem geen vanzelfsprekende zaak, hij stelde zelfs dat hij vond dat het niet zijn plaats was om Hitler aanbevelingen te doen. Toch, in het belang van de menselijkheid en omdat anderen hem hiertoe hadden aangemoedigd, deed hij het. In de korte brief – de brief telt nog geen tien zinnen – verzocht hij zijn “vriend” nog eens goed te overwegen of een oorlog, die volgens velen al onontkoombaar leek, het wel waard was. Gandhi verwees naar Hitler als de enige persoon die een catastrofale oorlog nog vermijden kon.
Tevergeefs
De brief bleef onbeantwoord. En niet eens per se omdat Hitler geen heil zag in het beantwoorden van de brief, maar omdat de brief hem nooit bereikte. Voordat de brief hier de kans toe kreeg, werd hij onderschept door de Britse regering. Om onbekende redenen wilden de Britten niet dat de brief in Hitlers handen terechtkwam. Op 1 september 1939 viel Hitler Polen binnen en twee dagen later verklaarden Groot-Brittannië en Frankrijk Duitsland de oorlog. Daarmee was de geest uit de fles. Na een gespannen winter, volgde in het voorjaar van 1940 een reeks Duitse offensieven waarmee in een mum van tijd grote delen van Europa werden bezet. In India, dat op dat moment deel uitmaakte van Brits-Indië, ontstond verdeeldheid over wie gesteund diende te worden in de oorlog.
Hitlers reputatie in India
Hoewel er veel Indiërs waren die zich aangetrokken voelden tot fascisme, werd Hitlers ideologie door de meeste politieke leiders van India sterk veroordeeld. Ook Gandhi deed dit. Net als veel van zijn politieke collega’s zag hij fascisme echter niet als een vreemd fenomeen in Europa. Volgens hem paste fascisme juist wel bij het Europese proces van modernisering. Hij was van mening dat als een land als Groot-Brittannië hun imperialistische greep op India voor zichzelf kon verantwoorden, een ideologie als het nationaalsocialisme moreel ook gerechtvaardigd kon worden door Europeanen. Hij vond dan ook dat de Britten hun strijd tegen de nazi’s niet konden rechtvaardigen uit naam van de vrijheid, omdat ze zichzelf dan tegen zouden spreken in hun kolonisatie van India en andere gebieden. Dat betekende echter niet dat er niet gestreden moest worden tegen de Duitsers. Gandhi geloofde echter in een andere methode om de oorlog tot een einde te brengen. Niet door middel van gewapende strijd, maar door Hitler een krachtig pleidooi voor geweldloosheid toe te sturen in de hoop tot hem door te dringen.
Een tweede brief
Daarom besloot Gandhi in december 1940 nogmaals een poging te wagen om Hitler op een beleefde en bescheiden wijze te overtuigen dat de oorlog op zijn zachtst gezegd geen goede zaak was. Ook dit keer begon hij zijn brief met de woorden “Dear Friend”, maar dit keer voelde Gandhi de noodzaak om de specifiek gekozen aanhef te verklaren. Hij stelde:
“Dat ik u aanspreek als een vriend, is geen formaliteit. Ik ken geen vijanden. De laatste 33 jaar van mijn leven heb ik gewijd aan het winnen van de vriendschap van de hele mensheid, ongeacht ras, kleur of geloofsovertuiging.”
Gandhi vervolgde de brief met een beleefde maar enigszins aanvallende visie op Hitlers toewijding aan zijn vaderland. Gandhi stelde niet te geloven dat Hitler een monster was, ondanks dat zijn woorden en daden zonder twijfel wél monsterlijk waren. Tussen de regels door schetst Gandhi een tegenstelling tussen hemzelf en Hitler, door hemzelf te beschrijven als iemand die gelooft in universele vriendelijkheid en die daarom Hitlers daden slechts met afschuw kon aanschouwen. De daden waar hij op doelde omschrijft hij met expliciet taalgebruik: “uw vernedering van Tsjecho-Slowakije, de ontering van Polen en het opslokken van Denemarken.” Gandhi verklaarde niet in staat te zijn Hitler succes te wensen, omdat hij van jongs af aan aangeleerd heeft dat dit soort daden de mensheid onteren.
In het vervolg van de brief wil Gandhi echter iets cruciaals aan de kaak stellen: nazisme is in de kern niet erger dan het imperialisme van de Britten. Vanuit dit standpunt begint Gandhi’s pleidooi voor geweldloosheid. Hij stelt dat het verzet van hem en zijn volgers tegen de Britten niet gericht is op het schaden van de Britten, maar op het “bekeren” van de Britten. Hun overheersing is betekenisloos zonder enige vorm van coöperatie. Daarom richten Gandhi en zijn volgers zich op datgene dat niet aan te vechten is: geweldloze non-coöperatie.
Wat volgt op het pleidooi is een soort waarschuwing. Gandhi beschrijft hoe geweldloze tactieken altijd en overal ingezet kunnen worden: zonder geld, wetenschap of wapens. Wanneer geweldloos verzet goed georganiseerd wordt kan het volgens Gandhi al het geweld op de wereld verslaan. Hij schrijft: “Het verwondert me dat u niet ziet dat niemand het monopolie op geweld bezit. Als de Britten u niet verslaan, zal er altijd wel een andere macht zijn die uw eigen wapens verbetert en u hiermee verslaat.” Ondanks dat Gandhi zijn boodschap op een vriendelijke manier verkondigt, concludeert hij waarschuwend dat Hitlers volk niet trots zal zijn op de erfenis die hij achterlaat. Hij voegt hier dringend aan toe: “Ik verzoek u daarom in naam van menselijkheid de oorlog te beëindigen.”
Na dit dringende verzoek keert de bescheidenheid terug. Gandhi stelt dat hij een vreemdeling is voor het Duitse volk en daarom niet het lef bezit om de Duitsers te verzoeken mee te gaan in zijn geweldloze verzet. Daarom uit hij de wens dat Hitler zich in zal zetten voor de terugkeer van de vrede, omdat de harten van miljoenen Europeanen hunkeren naar vrede, ook al zou Hitler dit zelf niet in zien.
Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!
IJdele hoop?
Ook deze tweede brief bleef onbeantwoord. Het feit dat Gandhi een tweede brief stuurde, ondanks dat de eerste onbeantwoord bleef, toont zijn gedrevenheid in de zaak en overtuiging in zijn aanpak. Wel leidt dit tot de vraag of Gandhi daadwerkelijk verwachtte dat zijn tweede brief wél door zou dringen bij Hitler. Hij wist niet dat de eerste hem nooit bereikt had, maar Gandhi leek zelf ook wel door te hebben dat Hitler – net als hij zelf – een man van principes was. Uit zijn eerste brief bleek al dat Gandhi zich bewust was van de enorme macht van Hitler, door te stellen dat Hitler in 1939 de enige was die het tij nog kon keren. Maar vooral uit de tweede brief bleek ook dat Gandhi al een goed begrip had van Hitlers visie. De tweede brief leek hij niet te schrijven op verzoek van vrienden, maar uit plichtsgevoel en overtuiging. Van deze laatste brief is helaas niet bekend of Hitler hem ooit gelezen heeft, maar het is aannemelijk dat ook deze onderschept werd door de Britten.
Een vooruitziende blik
Het feit dat de brief al in 1940 verstuurd werd, illustreert hoe groot de impact van de oorlog was. Op dat moment moesten veel van de grote veldslagen nog plaatsvinden en sommige van de meest extreme facetten van Hitlers ideologische strijd – waaronder de Holocaust – zouden zich pas later ontwikkelen. Het is op zijn zachtst gezegd jammer dat Hitler de brief nooit beantwoordde. Zijn antwoord – als Hitler de brief überhaupt serieus had genomen – had licht kunnen werpen op de manier waarop Hitler aankeek tegen Gandhi’s visie. Gandhi’s aantijging dat Hitlers volk niet met trots zou terugkijken op de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog, was een rake observatie. Duitsland zou na de catastrofale oorlog nog jaren worstelen met de nasleep en verwerking ervan. De onafhankelijkheidsstrijd van Gandhi en andere Indiase vrijheidsstrijders zette zich voort en onafhankelijkheid werd in 1947 dan ook gerealiseerd. Lang kon Gandhi niet genieten van het succes. Hij werd op 30 januari 1948 vermoord door een radicale hindoe.
Brieven als historische bron
Brieven zijn voor historici onmisbare bronnen van informatie. Door het lezen van brieven kan je ondervinden welke gedachtespinsels op dat specifieke moment in de geschiedenis door iemands hoofd vlogen. Een brief kan in één klap de menselijke kant tonen van een persoon, hoe belangrijk of onbereikbaar deze ook mag zijn. In de rubriek ‘Bijzondere brieven’ besteedt IsGeschiedenis dan ook aandacht aan interessante en verrassende briefwisselingen uit de geschiedenis.
Bronnen:
- Faisal Devji, The Impossible Indian: Gandhi and the Temptation of Violence (Cambridge 2012).
- Simon Sebag Montefiore, Written in history. Letters that changed the world (Londen 2018).
- History of Yesterday: Gandhi’s Letters to Hitler
