De historische waarde van brieven
Brieven. Ze worden al eeuwenlang gebruikt voor verschillende doeleinden, zoals het overbrengen van belangrijke boodschappen of het inwinnen van informatie. Of gewoon voor persoonlijke en vriendschappelijke correspondentie. De eerste brieven stammen al uit de oudheid. Hoewel brieven in onze huidige maatschappij steeds meer vervangen worden door digitale communicatie, bijvoorbeeld e-mail, vormen brieven tot op de dag van vandaag een belangrijke en waardevolle historische bron.
De eerste brieven
Communicatie tussen mensen is een fundamenteel deel van mens-zijn. Al sinds mensenheugenis communiceren mensen mondeling met elkaar. Schriftelijke communicatie ontstond later, maar bood veel oplossingen voor de gebreken van mondelinge communicatie. De eerste brieven werden waarschijnlijk geschreven door beschavingen in Mesopotamië en Zuid-Azië, die hiervoor geen papier gebruikten, maar kleitabletten. De Oude Egyptenaren gebruikten overwegend papyrus en pas veel later werd briefpapier het gangbare materiaal om boodschappen op te schrijven. Waar de eerste brieven waarschijnlijk geschreven werden uit praktische motieven, ontwikkelden brieven zich tot veel meer dan dat: van een middel om de liefde te verklaren tot het nemen van afscheid van vriend en vijand.
Een persoonlijke bron
Brieven van vroeger bieden ons, net als veel andere historische bronnen, een kijkje in het leven van mensen die er niet meer zijn om zelf hun verhaal te vertellen. Waar brieven echter verschillen van veel andere historische bronnen, zoals archeologische opgravingen of officiële staatsdocumenten, is in het persoonlijke karakter van een brief. Brieven zijn, naast dagboekfragmenten, één van de meest persoonlijke vorm van bronnen. Door het lezen van iemands persoonlijke correspondentie kan je ondervinden welke gedachtespinsels op dat specifieke moment in de geschiedenis door iemands hoofd vlogen. Het karakter van de brief kan iemands humeur en belezenheid onthullen, of kan juist een illusie doen verrijzen. De inhoud van een brief, hoe dicht de geadresseerde ook bij de schrijver staat, hoeft namelijk niet altijd te corresponderen met de werkelijkheid of met de daadwerkelijke denkbeelden en overtuigingen van de schrijver. Dit soort illusies zijn per definitie niet nutteloos voor de historicus, ze kunnen juist een interessante analyse van de motieven van de briefschrijver opleveren. Zeker als je er andere bronnen naast kan leggen. De vraag is alleen hoe leugens van waarheden gescheiden kunnen worden als we de briefschrijver niet meer persoonlijk kunnen raadplegen.
Historische figuren waren ook maar mensen
Brieven kunnen bovendien een nieuw of ander licht werpen op een historische figuur. Sommige historische figuren worden vaak gezien als zakelijk, emotieloos of onbereikbaar. Anderen worden weer beschouwd als perfect, niet in staat tot het maken van fouten. Een brief kan in één klap de menselijke kant tonen van een persoon, hoe belangrijk of onbereikbaar deze ook mag zijn. Zo smeekte de pasgetrouwde Napoleon zijn geliefde Josephine in een brief uit 1796 hem snel op te zoeken, omdat hij anders zou verkeren in “ontroostbare ellende”. De grootse Napoleon, wiens liefde slechts koeltjes beantwoord werd door Joséphine, komt in zijn brieven over als een wanhopige en jaloerse minnaar. Daartegenover staat Thorbecke, de man die al in zijn eigen tijd de reputatie van een afstandelijke en stugge man had. Desondanks wisselde hij het werk aan de grondwet van 1848 af met het schrijven van liefdesbrieven aan zijn vrouw, die hij altijd “mijn zoet Madonnaatje” noemde. Ook uit de brieven van de legendarische Winston Churchill, die eveneens bekendstaat om zijn serieuze of zelfs norse gezichtsuitdrukking, blijkt een zachte kant. In 1915, omringd door de ellende van de Eerste Wereldoorlog, schreef hij zijn vrouw Clementine een afscheidsbrief in het geval hij zou sneuvelen in de loopgraven. Hij schreef: “On the whole, especially since I met you my darling one, I have been happy, and you have taught me how noble a woman’s heart can be. If there is anywhere else I shall be on the lookout for you.”
Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!
Bewaard of verloren
Hoe waardevol brieven dan ook mogen zijn, helaas zijn er een hoop verloren gegaan in de loop der tijd. Vooral brieven van heel lang geleden zijn moeilijk te bewaren en te onderhouden: papier is kwetsbaar en inkt vervaagt. Gelukkig zijn veel handgeschreven brieven uit de geschiedenis tegenwoordig gedigitaliseerd, zoals in 2019 toen het KNAW Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis 140.000 pagina’s en objecten uit de 17e en 18e eeuw online zette. Dit soort collecties, die bestaan uit brieven van “gewone” mensen, werpen nieuw licht op het dagelijks leven van burgers, ambachtslieden, of zeevaarders. Veel brieven zijn echter voorgoed verloren gegaan of kwijtgeraakt. Soms worden brieven wel na hele lange tijd (terug)gevonden, zoals in 2012, toen een geleerde van de universiteit van Oxford enkele verloren brieven van Voltaire vond. Helaas zijn veel brieven bewust vernietigd, omdat ze bijvoorbeeld geheime informatie bevatten of omdat de schrijver of ontvanger van de brief de inhoud liever privé hield.
Maar veel brieven zijn wel bewaard gebleven en leveren interessante, vermakelijke of schokkende inzichten op. In de rubriek 'Bijzondere brieven' besteedt IsGeschiedenis dan ook aandacht aan dit soort interessante brieven van historische figuren, van afzenders als Gandhi tot Filips II. In verschillende artikelen worden deze bijzondere briefwisselingen uitgelicht en in de historische en culturele context van die tijd geplaatst.
Bronnen:
- Simon Sebag Montefiore, Written in history. Letters that changed the world (Londen 2018).
