Slag om Stalingrad: keerpunt in de Tweede Wereldoorlog

‘We hebben de keuken veroverd, maar vechten nog steeds om de woon- en slaapkamer’, was één van de bittere grappen die de Duitse soldaten maakten over de felle huis-aan-huisgevechten die tijdens de Slag om Stalingrad (juli 1942 - februari 1943) werden gevoerd. Door de vernietiging van het Duitse Zesde Leger in ‘de stad van Stalin’ kregen de Sovjets na de slag het initiatief aan het Oostfront in handen.

In de winter van 1941 liep de Duitse Opreatie Barbarossa vast. Het lukte de Duitsers op een haar na niet om de Russische hoofdstad Moskou te veroveren. In plaats van een nieuw offensief tegen Moskou koos Adolf Hitler er tijdens de zomercampagne van 1942 echter voor om zich te richten op de rijke olievelden van de Kaukasus. De nazileider splitste daarop zijn Legergroep Zuid in twee delen, waarbij de hoofdmacht naar het zuiden richting Baku trok en het Zesde Leger, dat op dat moment bestond uit zo’n 270.000 man, de opdracht kreeg Stalingrad te veroveren.

Stad van Stalin

Stalingrad was om twee redenen interessant voor Hitler. Ten eerste was de stad een belangrijk transportknooppunt en industrieel centrum voor het zuiden van de Sovjet-Unie, dat bij verovering van grote dienst zou kunnen zijn voor de Duitsers. Een tweede belangrijke overweging om Stalingrad in te nemen was de prestigestrijd die woedde tussen Hitler en Josef Stalin. Het verlies van ‘de stad van Stalin’ zou een enorme dreun betekenen voor het moreel van de Sovjets en een grote overwinning voor de nazi’s. Stalin zette alles op alles op de stad te behouden. Vanuit het hele land werden haastig troepen naar de stad gestuurd, soms met nauwelijks training. 

Levende stad

De Slag om Stalingrad ontbrandde half juli 1942 nadat Duitse Stuka duikbommenwerpers een groot aantal aanvallen uitvoerden op de stad. Hoewel de Sovjets enorme hoeveelheden graan en vee uit Stalingrad hadden geëvacueerd had Stalin besloten om de inwoners van de stad niet allemaal weg te halen. Hij was er namelijk van overtuigd dat zijn soldaten meer gemotiveerd zouden zijn als zij een ‘levende stad’ moesten verdedigen. De eerste Duitse bombardementen in juli en augustus leidden dan ook tot een groot aantal burgerslachtoffers. Hoe groot het aantal burgers dat in Stalingrad omkwam is, is in de chaos van de volgende maanden nooit bekend geworden en op sommige momenten verdween het verschil tussen soldaat en burger. Vrouwen en kinderen werden ingezet om loopgraven door de stad te graven en barricades op te richten. Arbeiders van de wapenfabrieken verdedigden hun fabrieken met de wapens die ze zelf maakten. en eind augustus was Stalingrad veranderd in een puinhoop. 

Straatgevechten

De ruïnes van de stad werden het toneel van felle straatgevechten tussen de Duitse Wehrmacht en het Rode Leger. De Duitse Blitzkrieg-tactieken waarmee de nazi’s in eerdere stadia van de oorlog zoveel succes hadden behaald, bleken in de straten van Stalingrad niet te werken. De tanks konden nauwelijks manoevreren in de kapotgeschoten straten en tussen de puinhopen konden de verdedigers relatief eenvoudig goed verborgen en gecamoufleerde schuilplaatsen maken, vanuit waar ze hinderlagen konden ondernemen. Dat deden ze het liefst zo dicht mogelijk bij de Duitse posities, daardoor waren de Duitsers niet in staat om steun van artillerie of vliegtuigen in te roepen. De kans was té groot dat de kanonnen of bommenwerpers hun eigen troepen zouden raken. Daarmee viel de Duitse tactiek in duigen. In plaats van een snelle bestorming en een perfecte samenwerking tussen infanterie, tanks, Luftwaffe en artillerie werd de stad het toneel van zware huis-aan-huisgevechten tussen Duitse en Russische soldaten. 

Mamayev Kurgan

De Duitse opmars vorderde langzamer dan gepland, maar desondanks wisten ze de Russen behoorlijk in het nauw te drijven. In september 1942 werden er zware gevechten geleverd op de Mamayev Kurgan, een heuvel die over de stad uitkeek en daarom voor beide partijen van belang was. De Russische bevelhebber van het gebied had er zijn hoofdkwartier ingericht, maar moest in de loop van september halsoverkop zijn hoofdkwartier verlaten nadat een Duitse aanval door de linies heen wist te breken. Ook in de stad vonden bittere gevechten plaats. Station Stalingrad-1, een treinstation, wisselde meerdere keren van bezetter in een paar uur. Legendarisch en berucht werden de gevechten rondom ‘Pavlovs Huis’, een appartementengebouw dat maandenlang door dertig soldaten van het Rode Leger werd verdedigd tegen een Duitse overmacht. Ook om het noordelijke fabrieksgebied werd lang en hard gevochten. Hier werd goed zichtbaar dat de Sovjets de stad koste wat kost wilden verdedigen. Sovjet T-34 tanks werden rechtstreeks van de lopende band naar het front gereden. De tanks waren soms nauwelijks af en werden vaak bestuurd door een bemanning bestaande uit fabrieksarbeiders, die het kanon van hun tank soms moesten richten door simpelweg door de loop te kijken, omdat de richtapparatuur niet meer gemaakt kon worden.

Aan oevers van de Volga vonden soortgelijke taferelen plaats, waarbij verse rekruten de rivier werden overgezet en meteen midden in de strijd uitkwamen. De Russische 13e geweerdivisie leed enorme verliezen. Van de 10.000 mannen die aan het begin van de strijd bij de eenheid hoorden, zouden slechts enkele honderden het einde van de Slag om Stalingrad enigszins ongeschonden halen. In september en oktober 1942 was de gemiddelde levensverwachting van een soldaat van het Rode Leger in Stalingrad slechts één dag. 

Operatie Uranus

Eind oktober hadden de Duitsers negentig procent van de stad op de westoever van de Wolga in handen en hadden zij de verdedigers teruggedreven tot twee kleine zones. De winter bracht echter verlichting voor de Sovjets. De Duitsers waren namelijk niet voorbereid op de barre omstandigheden van de Russische winters. Voorraden waren nauwelijks voldoende en in de stad, waar tussen de kapotgeschoten ruïnes het verloop van de linies soms niet duidelijk was, konden de spaarzame voorraden de soldaten moeilijk bereiken. De Russische soldaten in de stad zelf waren er nauwelijks beter aan toe, maar achter de linies, op de oostelijke oever van de Volga, wachtten versterkingen. Daar had het Rode leger grote hoeveelheden versterkingen en artillerie verzameld. Op 19 november 1942 begon het Rode Leger op bevel van Sovjetgeneraal Georgi Zjoekov aan Operatie Uranus, waarbij het leger de Wolga overstak, door de slecht verdedigde Duitse flanken heen brak en het Zesde Leger in de stad omsingelde.

De Kessel

Door de omsingeling raakten ongeveer 265.000 Duitse soldaten, en hun Italiaanse en Roemeense bondgenoten, van de buitenwereld afgesloten. De omstandigheden in de Kessel (ketel, zoals de Duitsers het omsingelde gebied noemden) verslechterden snel omdat de Duitse luchtmacht niet in staat was zo’n enorme troepenmacht te bevoorraden. In december 1942 en januari 1943 verkleinden de Sovjets het omsingelde gebied stukje bij beetje. In de bittere gevechten in en rond de stad sneuvelden vele tienduizenden soldaten, maar naarmate de tijd verstreek begonnen honger, uitputting en onderkoeling hun tol te eisen onder het Duitse leger. Hitler verbood een uitbraakpoging van de ingesloten troepen. In november lanceerde het Duitse leger nog een grote tegenaanval in een poging de ingesloten troepen te ontzetten. De Russische troepen die tussen de stad en de Duitse linies in zaten, leden verschrikkelijke verliezen, maar wisten stand te houden tegen de Duitsers en konden zo voorkomen dat het Duitse leger een aantal cruciale bruggen en kruispunten kon heroveren. Vlak voor kerst besloot het Duitse opperbevel dat de troepen die waren samengetrokken om de Duitsers in Stalingrad te ontzetten, nodig waren om andere Russische tegenaanvallen af te slaan.

Daarmee was het doodsvonnis van het ingesloten Zesde Leger in Stalingrad getekend. Op 31 januari 1943 zag de Duitse bevelhebber van het Zesde Leger, veldmaarschalk Friedrich Paulus, zich genoodzaakt zich over te geven, waarna op 2 februari de rest van de Duitse troepen capituleerde. Daarmee was de Slag om Stalingrad officieel ten einde, al waren er verspreid in de stad nog veel Duitse soldaten die bleven doorvechten, vaak tot de dood. Hoewel ze verschrikkelijk leden onder honger, ziektes en de kou, weigerden velen zich over te geven, omdat ze vreesden dat de omstandigheden in de goelags nóg slechter zouden zijn. Het duurde nog tot eind februari voordat de Sovjets de laatste Duitse verzetshaarden hadden uitgeschakeld. Daarbij maakten zij overigens vaak gebruik van de miserabele omstandigheden waarin de Duitse soldaten leefden. Vaak vielen de Sovjets zo'n verzetshaard pas aan als de Duitsers te ziek waren om nog te vechten of als de Duitsers waren verhongerd of door de kou waren omgekomen. 

Duitse terugtrekking

Bij Stalingrad kwam er een einde aan de Duitse opmars en vanaf februari 1943 zagen de Duitsers zich genoodzaakt zich steeds verder terug te trekken uit de Sovjet-Unie. Uiteindelijk verloren de Duitsers in Stalingrad zo’n 750.000 soldaten. Van de bijna 100.000 Duitse militairen die bij Stalingrad gevangen waren genomen, keerden er na de oorlog slechts 6.000 terug in Duitsland. De rest kwam om het leven door dodenmarsen en de zware omstandigheden in de Russische goelags. Ook de Sovjets hadden verschrikkelijke verliezen geleden. Het leger had bijna 480.000 doden en 650.000 gewonden te betreuren. Ook veel burgers kwamen om, maar hoe veel is onbekend. Velen zijn omgekomen in de gevechten en bombardementen, maar anderen zijn ook door de Duitsers weggevoerd als dwangarbeiders. 

Keerpunt?

Vaak wordt de Slag om Stalingrad gezien als een keerpunt in de Tweede Wereldoorlog. Het behoeft geen twijfel dat de enorme Duitse verliezen een zware klap waren voor de nazi's. Het was niet de enige nederlaag die de Duitsers in die periode leden, eerder verloren ze al bij El Alamein. Maar, daar ging het om 'slechts' enkele tienduizenden soldaten. Bij Stalingrad verloren de Duitsers honderduizenden soldaten. Daardoor moesten ze van alle fronten soldaten verplaatsen om de verliezen op te vullen. Veel groter nog was de morele klap. Een Britse generaal zou na de berichten over de Duitse nederlaag in zijn dagboek schrijven dat hij nu pas een beetje begon te hopen op een gunstig verloop van de omstandigheden. 

Meer lezen? In ons dossier over de Tweede Wereldoorlog delen we wat van de meest tragische en spraakmakende verhalen tijdens en rondom de Tweede Wereldoorlog.

Afbeelding:

• Soviet soldiers attack”. Soviet soldiers on the attack on the house, Stalingrad: RIA Novosti archive, image #44732 / Zelma / CC-BY-SA 3.0 [CC BY-SA 3.0], via Wikimedia Commons
• Soviet soldiers crawling in the rubbles of Stalingrad: Gerogij Zelma [Public domain], via Wikimedia Commons
• A wounded German POW taken at the Battle of Stalingra: Bundesarchiv, Bild 183-E0406-0022-011 / CC-BY-SA 3.0 [CC BY-SA 3.0 de], via Wikimedia Commons