Onafhankelijkheidsstrijd van Oekraïne

Op 22 januari 1918 zou de Volksrepubliek Oekraïne dan eindelijk volledig onafhankelijk zijn. De Februari- en Oktoberrevolutie in Rusland hadden dit mogelijk gemaakt. De Bolsjewieken staken hier echter een stokje voor. De zo gehoopte onafhankelijkheid moest dus opnieuw  op zich laten wachten.

Nationalisme in Oekraïne

Aan het eind van de 18e eeuw ontstond onder de bevolking van Oekraïne het idee dat ze een eigen, gemeenschappelijke cultuur hadden. Het idee van een culturele eenheid werd echter pas vanaf 1840 vertaald in het politieke idee van een eigen staat. Dit betekende de start van de vorming van een eigentijdse Oekraïense natie, waarbij de in 1840 verschenen dichtbundel van dichter en kunstenaar Taras Sjevtsjenko enorm belangrijk was voor het nationale bewustzijn. Tot 1840 was Oekraïne altijd verdeeld geweest. Het oosten werd in 1686 onderdeel van Rusland en werd geleidelijk gerussificeerd, terwijl het westen al sinds de 13e eeuw onder het gezag stond van Litouwen en Polen en in 1795 bij het Habsburgse rijk gevoegd werd. Omdat het oosten van Oekraïne te lijden had onder het repressieve regime van de Russische tsaren, verplaatste de nationale beweging zich vanaf 1870 naar het westen van het land. Eind 19e eeuw werden hier de eerste Oekraïense politieke partijen opgericht, waarvan er een aantal vochten voor een onafhankelijke staat.

De Februarirevolutie

Tot 1917 waren de Oekraïense grondgebieden altijd onderdeel geweest van het Russische Rijk, of van Oostenrijk-Hongarije. Zodoende leefden de Oekraïners tijdens de Eerste Wereldoorlog in een frontgebied. Zeker in het westen en noord-westen van het Oekrainese gebied werden veel mensen die van pro-Russische sympathie werden verdacht, door de Oostenrijks-Hongaarse autoriteiten in kampen opgesloten, terwijl aan de andere kant veel Oekraïense mannen naar het front moesten om in het Russische leger te vechten. Onvrede over de slechte leefomstandigheden in combinatie met de vele verliezen tijdens de Eerste Wereldoorlog aan het front leidden tot opstanden onder de Russische bevolking en soldaten en leidde uiteindelijk tot de Februarirevolutie. Tsaar Nicolaas II moest het ontgelden. Op 15 maart 1917 trad hij af als tsaar van Rusland, waarna Oekraïne zijn kans schoon zag voor een hereniging van zijn volk en de oprichting van een eigen staat binnen de nieuwe Russische Unie. In juli van dat jaar keurde de Russische overgangsregering de Oekraïense onafhankelijkheid goed.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

De Oktoberrevolutie

Kort nadat de overgangsregering de onafhankelijkheid goed had gekeurd, was het alweer raak in Rusland. Op 25 oktober 1917 (volgens de in Rusland geldende Juliaanse kalender) ontketenden de streng communistische Bolsjewieken onder leiding van Vladimir Lenin een nieuwe revolutie. De overgangsregering werd afgezet en de Bolsjewieken namen het bestuur over, waarmee de communistische periode van Rusland was aangebroken.

Volledige onafhankelijkheid uitgeroepen

De burgerlijke Tsentralna Rada, het volksvertegenwoordigend lichaam van de Oekraïense Volksrepubliek, maakte van de gelegenheid gebruik door op 20 november 1917 de volledige onafhankelijkheid uit te roepen, die vanaf 22 januari 1918 in werking moest treden. Wel benadrukte de Tsentralna Rada dat het binnen de Russische unie wilde blijven.

Burgeroorlog en vrede van Brest-Litovsk

De Bolsjewieken beschuldigden Oekraïne er echter van steun te bieden aan tegenstanders van Lenin, waarna er in december een burgeroorlog uitbrak tussen Oekraïne en de Bolsjewieken. Oekraïne zocht hierbij steun van Duitsland, dat op 3 maart 1918 de vrede van Brest-Litovsk afdwong. Hiermee stopte de Russische deelname aan de Eerste Wereldoorlog en werd Oekraïne een satellietstaat van Duitsland. Met de Vrede van Versailles werd Oekraïne als een onafhankelijk gebied erkend, maar dat land had niet de grenzen die men lang voor ogen had. In het westen moesten grote delen van de Oekraïense gebieden worden afgestaan aan Polen, Bulgarije en het nieuwe land Tsjecho-Slowakije.

De vredesverdragen brachten allerminst vrede in Oekraïne. De Russische burgeroorlog die Rusland na de Eerste Wereldoorlog verscheurde, werd ook in Oekraïne uitgevochten. Ondanks de verdragen flakkerde het geweld in 1918 en 1919 weer in alle hevigheid op. Niet in de laatste plaats omdat buitenlandse partijen ook een oogje hadden op de enorme grondgebieden en graanproductie in Oekraïne. Een Russisch gezinde communistische regering kreeg na bloedige strijd in grote delen van het land de macht in handen, en voerde grote hervormingen in. Die hervormingen kwamen echter vooral Rusland ten goede. Landarbeiders werden vanuit Rusland naar Oekraïne gestuurd om het land te bewerken, waarna de oogsten terug naar Rusland gingen. Dat leverde zo veel opstand op, dat die regering zowel de Bolsjewieken als de nationalistische bewegingen tegen zich in het harnas joeg, en de regering werd al snel door Lenin uit de weg geruimd. Vervolgens werd in Moskou een Bolsjewistische regering voor Oekraïne opgetuigd en die regering kreeg vanaf 1920 dankzij de militaire successen van de rode legers steeds meer de overhand. Toch zou het nog tot 1922 duren voordat de Russische burgeroorlog voorbij was en zeker in Oekraïne bleef het conflict nog lang hevig.

Oekraïne in de Sovjet-Unie

Op 30 december 1922 werd Oekraïne, net als Wit-Rusland en de Transkaukasische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek, deel van de Sovjet-Unie. De Socialistische Sovjetrepubliek Oekraïne was daarmee niet meer volledig soeverein. Oekraïne ging mee in de grote communistische hervormingen die in de hele Sovjet-Unie werden doorgevoerd, zoals de collectivisatie van de landbouw. Dat leidde in de jaren dertig tot verschrikkelijke hongersnood, net als in Kazachstan. Tijdens deze Oekraïense hongersnood, bekend als de Holodomor, stierven miljoenen mensen van de honger. De geheime dienst van de Sovjet-Unie zorgde er met harde hand voor dat de ideologie van de Sovjet-Unie ook in Oekraïne gehandhaafd werd. Naar schatting werden in de jaren dertig anderhalf miljoen mensen opgepakt, van wie meer dan vijfhonderdduizend werden geëxecuteerd.

De Tweede Wereldoorlog speelde zich in alle hevigheid in Oekraïne af. De Nazi’s en de Sovjets vochten bittere slagen uit om steden als Sebastopol, Charkov, en Kyiv en er werd net zo bitter gevochten om de oversteek van rivieren als de Dnjepr en de Wolga, maar ook achter het front hield de oorlog verschrikkelijk huis. Naar schatting kwamen zo’n zeven miljoen burgers om in de veldslagen die in Oekraïne werden uitgevochten, de moordpartijen die door de sovjets en de nazi’s werden begaan, de partizanenstrijd achter de frontlinies en tijdens razzia’s die in Oekraïne werden uitgevoerd. Onder hen zijn naar schatting een miljoen Joodse mensen, die in pogroms en door speciale SS-eenheden werden opgepakt en vermoord. Aan de andere kant van het front dienden en sneuvelden miljoenen Oekraïners in het leger van de Sovjet-Unie. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werkte een nationalistische beweging onder leiding van Stepan Bandera met de nazi's mee in de strijd tegen de Sovjet-Unie, maar ook met de vervolging en moord op miljoenen joodse Oekraïners. Naar verluidt om samenwerkend met de nazi's een onafhankelijk Oekraïne te kunnen stichten, maar die kwam er niet. 

Arsenaal van de Sovjet-Unie

Na de Tweede Wereldoorlog kreeg de Socialistische Sovjetrepubliek Oekraïne iets meer een eigen status binnen de Sovjet-Unie, al was het maar omdat Kroestjov niet zo paranoïde was als Stalin. Oekraïne kreeg een eigen zetel in de VN, en werd twee keer, in 1948 en 1984, gekozen als een van de tijdelijke leden van de Veiligheidsraad. Die eigen status was echter vooral een zaak in de internationale politiek. Binnen de Sovjet-Unie zelf, was het verschil tussen Oekraïne en de andere Sovjet-staten nauwelijks zichtbaar. Wat er van de politieke en culturele verschillen over bleef, werd in decennialange campagnes van ‘russificatie’ geprobeerd weg te poetsen. Zodoende kreeg het land een enorme economische impuls. Zeker in het oosten van het land, waar grote voorraden mineralen en metalen in de grond zaten, ontwikkelde de industrie zich razendsnel. Al die ontwikkelingen kwamen vooral ten goede van de wapenindustrie, waardoor Oekraïne min of meer het wapenarsenaal van de Sovjet-Unie werd. En als een van de meest westelijk gelegen delen van de Sovjet-Unie, werd Oekraïne ook een belangrijke legerbasis, waar de meest vooruitgeschoven troepen van de Sovjet-Unie werden gestationeerd.

Maar ook die economische impuls was tijdelijk. Een reeks droge periodes betekende een flinke klap voor de landbouwproductie van het land die door de centralisatie en collectivisatie niet goed in kon spelen op de veranderende klimatologische omstandigheden. En ook de zware kolen- en metaalindustrie raakte in het slop. De nucleaire industrie liep een enorme klap op door de ramp in Tsjernobyl.

Glasnost en Perestrojka

Een grote verandering vond plaats eind jaren tachtig. Onder Gorbatsjov gaven Glasnost en Perestrojka ruime aan meer nationalistische ideeën die ondanks de decennia van russificatie nog altijd levend waren. Er ontstonden allerlei bewegingen en groeperingen die eerst klein waren, maar gestaag groeiden en meer en meer invloed kregen. Die invloed werkte door in de hele maatschappij. Van georganiseerde arbeidersbewegingen tot de legalisering van religieuze groepen die eerst verboden waren. Zo werden er verschillende katholieke stromingen legaal gemaakt rondom Gorbatsjovs bezoek aan het Vaticaan in 1989. Die groeiende openheid kon overigens op fel verzet rekenen van de belangrijkste communistische partij van Oekraïne: de CPU.

Oekraïne onafhankelijk

Al die ontwikkelingen raakten, net als elders in het Oostblok in een stroomversnelling in 1989. Dat ging zo snel dat er in maart 1990 verkiezingen werden gehouden in Oekraïne, die de CPU haar absolute meerderheid in de regering kostte. De Sovjet-Unie was op dat moment al uit elkaar aan het vallen. Gorbatsjov probeerde uit alle macht de Unie bij elkaar te houden door de verschillende Sovjet-Republieken meer soevereiniteit te gunnen, maar de geest was al uit de fles. In Kyiv en Lviv vonden massademonstraties voor onafhankelijkheid plaats. De mislukte staatsgreep in Rusland in 1991 was de druppel. In de nasleep van die mislukking verklaarde Oekraine zich onafhankelijk van Moskou, als een soort noodmaatregel. Die onafhankelijkheid werd bekrachtigd doormiddel van een referendum onder de bevolking, waarin een overtuigende meerderheid de onafhankelijkheid steunde. 84% van de kiesgerechtigden trok naar de stembus en van hen steunde 90% de onafhankelijkheid. Daarmee was Oekraïne écht onafhankelijk, al brak er nog een moeilijke periode aan waarin het nieuwe land écht opgebouwd moest worden, temidden van ingewikkelde betrekkingen met Europa en Rusland.