Factcheck: zijn oranje wortels een eerbetoon aan het koningshuis?

Bospeen, winterpeen; de meeste wortels die in de supermarkt of bij de groenteboer liggen, zijn oranje. Vaak lees je dat dat komt doordat Nederlanders die zo zijn gaan kweken ter ere van het Nederlandse koningshuis, maar klopt dat wel?

Wortelen zijn niet door mensen bedacht, maar de bekende oranje kleur volgens sommigen wel. Volgens de overlevering zouden wortelen tijdens de Tachtigjarige Oorlog hun oranje kleur hebben gekregen. Nederlandse boeren zouden in die periode de wortels - bekend uit onder andere hutspot - zo gekweekt hebben, dat die oranje werden. Daarmee zouden de boeren een eerbetoon aan de stadhouders van het huis Oranje hebben gebracht. En doordat de Nederlanders toen al een van de grootste exporteurs van landbouwproducten waren, verspreidde de oranje wortel zich over de hele wereld.

Althans, zo gaat het verhaal. Maar onomstotelijk bewijs voor die theorie is nooit gevonden. Wetenschappers hebben het DNA van wortels uitgeplozen en daaruit is gebleken dat dat bewijs er ook nooit zal komen. De oranje wortel is namelijk veel ouder dan het Huis van Oranje.

Waar komen wortels vandaan?

Wortels staan al lang op het Nederlandse menu, in alle kleuren en vooral in allerlei verschillende soorten, maar waar de wortel precies vandaan komt, is niet helemaal duidelijk. De Romeinen aten al wortels in allerlei kleuren: paars, geel, roodachtig. Zij zouden een aantal wortelsoorten mee naar het noorden hebben genomen. Uit de Byzantijnse periode zijn manuscripten bekend waarin wortels beschreven worden, waaronder oranje wortels. En ook de Moren zouden invloed op de verspreiding van wortels hebben gehad. Zij namen de wortels mee vanuit het huidige Turkije richting Spanje, en vanuit daar zouden wortelsoorten zoals de oranje peen ook bij ons terecht zijn gekomen. Maar hoe al die verschillende wortelsoorten met elkaar vermengd zijn geraakt, is niet volledig duidelijk.

Duidelijk is wel dat de wortel in al haar verschijningsvormen in de Nederlandse bodem in goede aarde viel. In het diner van de Nederlanders in de zestiende- en zeventiende eeuw waren wortels een belangrijke voedselbron voor veel mensen. Zoals in de negentiende eeuw de aardappel het volksvoedsel bij uitstek was, waren in de zestiende en zeventiende eeuw wortels het volksvoedsel. Dat laat het schilderij Boerengezin aan de maaltijd van Egbert van Heemskerk uit 1665 ook zien. Maar nog lang niet al die wortels waren oranje. De hutspot die tijdens het Leids Ontzet gegeten werd, was hoogstwaarschijnlijk niet gevuld met de oranje penen, maar met geel- of witgekleurde wortels.

waarom zijn wortelen oranje

Maar toch... wie goed naar schilderijen en manuscripten uit de late zestiende eeuw kijkt, ontdekt wel dat er al heel wat oranje wortels waren. Op sommige zestiende-eeuwse schilderijen, zoals het schilderij Marktvrouw met groente en fruit van Joachim Beuckelaer (ca. 1533 –1575) zijn al oranje wortels te zien. En in een manuscript van Adam Lonitzer dat in 1582 in Frankfurt werd gemaakt, staat ook een oranje wortel afgebeeld.

Nederlandse boeren telen oranje wortels

Waar en wanneer precies is niet bekend wanneer de oranje wortel aan kwam in de Nederlanden, maar toen die oranje wortel er eenmaal was, deed die het goed in de Nederlandse bodem. Waarschijnlijk is de oranje wortel vanuit Spaans gebied via de Zuidelijke Nederlanden in de Noordelijke Nederlanden terechtgekomen. En daar gebeurde wel iets opmerkelijks. Uit het DNA-onderzoek naar de herkomst van wortels, bleek dat die kwekers in de Noordelijke Nederlanden een sterke voorkeur hadden voor de oranje wortels. Ze selecteerden de oranje wortels en kruisten die met andere wortelsoorten, zodat er een grote variatie aan oranje wortelsoorten ontstond. Zoals de Hoornse lange of de Hoornse halflange, die in de achttiende eeuw als ware delicatesses werden gezien. Maar waarom?

In geen enkele bron wordt verteld dat dat kwam doordat de kwekers de stadhouders van het huis Oranje nou zo fantastisch vonden. Daardoor is het volgens de onderzoekers zeer onwaarschijnlijk dat de kwekers specifiek oranje wortels uitkozen om de familie van de stadhouder te steunen. De oranje wortels waren er al veel eerder. Maar de Hollandse kwekers maakten die oranje wortels wel de meest verkochte - en dus gegeten - wortel.

Er zijn verschillende redenen dat de Hollanders een voorkeur hadden voor de oranje wortel. Een simpele, mogelijke verklaring zou kunnen zijn dat deze kleur simpelweg de lekkerste wortel was. De oranje wortels waren zachter en minder vezelig dan veel andere wortelsoorten. Daarnaast zorgden veel anderskleurige wortelsoorten er vaak voor dat een gerecht een vies kleurtje afgaf, waardoor een maaltijd er een stuk minder appetijtelijk uitzag.

Een andere theorie is dat de Hollandse kwekers de oranje kleur als een soort handelsmerk gebruikten. Tussen de voornamelijk witte, gele en paarse wortels vielen de oranje wortels immers goed op. Maar sommigen zeggen dat de kleurige oranje groenten ook het resultaat kunnen zijn geweest van een modegril.

Waar komt het verhaal over het koningshuis vandaan?

Hoewel de familie Van Oranje dus niks te maken heeft met het ontstaan van de oranje wortels, is er wel degelijk een connectie tussen de Oranje dynastie en de oranje wortels. Die heeft echter meer te maken met het verdwijnen van de wortels. Toen de patriotten in 1785 stadhouder Willem V dwongen van Den Haag naar Nijmegen te vertrekken, werden alle oranje voorwerpen uit het straatbeeld verwijderd. Op de Haagse markt mochten geen oranje wortels meer worden verkocht, tenzij er een grote bos loof aan zat die het oranje enigszins verborg.