Waarom er honderden Sovjetsoldaten in Leusden begraven zijn

Op 9 mei 2021 kreeg Remco Reiding, directeur van Stichting Sovjet Ereveld, een onderscheiding van de Russische Minister van Defensie. Reiding kreeg de onderscheiding op de dag dat Rusland de overwinning op Nazi-Duitsland in de Tweede Wereldoorlog viert. De Stichting Sovjet Ereveld beheert een begraafplaats in Leusden waar 865 soldaten uit de voormalige Sovjet-Unie begraven zijn. Maar hoe komt het dat er honderden soldaten die voor de voormalige Sovjet-Unie aan het oostfront meevochten, in het Nederlandse Leusden begraven zijn?

Operatie Barbarossa

Op 22 juni 1941 startte Adolf Hitler Operatie Barbarossa, de grootste militaire operatie ooit. In zijn zoektocht naar lebensraum en zijn haat jegens het communisme brak Hitler het niet-aanvalsverdrag dat hij in 1939 met de Sovjet-Unie had ondertekend. Het Rode Leger van de Sovjet-Unie, dat sterk verzwakt was nadat Stalin grote delen van zijn officierscorps naar goelags had gestuurd, werd verrast door de vier miljoen soldaten en duizenden tanks en vliegtuigen.

In hoog tempo rukten de Duitse troepen op. Hitler had gedacht de Sovjet-Unie voor de winter onder de voet te hebben gelopen dankzij de voorheen zo succesvolle Blitzkrieg tactiek: “Trap de deur in en het hele verrotte bouwwerk zal instorten!” had hij beweerd.

Krijgsgevangenen

Nog geen halfjaar na de Duitse inval waren de Duitse troepen 600 kilometer diep het Sovjetgebied ingetrokken. Hitlers soldaten stonden voor de poorten van de belangrijke steden Moskou en Leningrad. De Duitse blitzkrieg leek aan het begin te werken. Divisies van tanks en bewapende voertuigen maakten snel voortgang en sneden duizenden Sovjetsoldaten af van de rest van het Rode leger. Deze geïsoleerde soldaten werden daarna gevangengenomen door de Duitse infanterie.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

In juni 1941 maakten de Duitsers ruim 320.000 krijgsgevangen tijdens de omcirkeling van Bialystok en Minsk. In augustus van dat jaar wisten de Duitse troepen nog eens 300,000 soldaten van het Rode Leger in de buurt van Smolensk gevangen te nemen. Bij de slag om Kiev, in september 1941, vond de grootste omcirkeling in de geschiedenis van de oorlogsvoering plaats. De Duitse Wehrmacht claimde 600,000 krijgsgevangen te hebben gemaakt nadat zij de Oekraïense stad omcirkeld hadden. Door onder andere grote omcirkeling werden enorme hoeveelheden krijgsgevangen gemaakt. Uiteindelijk zouden de Duitsers in de Sovjet-Unie ruim vijf miljoens krijgsgevangen hebben gemaakt.

Van deze vijf miljoen krijgsgevangen werd een groot deel naar Duitsland, veelal het Ruhrgebied, gestuurd, om daar onder onmenselijke omstandigheden dwangarbeid te leveren. In Hitlers gedachte was de bevolking uit de Sovjet-Unie minder waard dan de Duitse bevolking. Deze krijgsgevangen uit de Sovjet-Unie moesten daaarom 'werken tot ze stierven'.

De Duitse legertop had al voor operatie Barbarossa besloten dat Sovjetgevangenen niet menselijk behandeld hoefden te worden. De oorlog tussen Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie was in Hitlers ogen geen oorlog tussen twee landen, maar tussen twee ideologieën: het nationaalsocialisme en het bolsjewisme. Hierdoor vond hij dat de Sovjets niet dezelfde behandeling verdiende als Westerse krijgsgevangenen. Sterker nog; de soldaten werden als een last ervaren. De Duitsers lieten veel Sovjet krijgsgevangen sterven aan hongersnood of ziektes die rondgingen in de gevangenenkampen. De krijgsgevangenen die niet vermoord werden of stierven aan ziektes of hongersnood, werden naar Duitsland gestuurd om daar dwangarbeid te leveren. Van de vijf miljoen krijgsgevangen, overleden er 3,3 miljoen tijdens hun gevangenschap.

Niet alleen in Duitsland werden de krijgsgevangen door de nazi’s aan het werk gezet. Er kwamen ook 101 Sovjetsoldaten in Kamp Amersfoort terecht. In september 1941 werden zij als propagandamateriaal door de straten van Amersfoort gevoerd. De boodschap? In de strijd konden de Nederlanders beter de kant van nazi-Duitsland kiezen, dan die van de communistische Sovjet-Unie. Van de 101 soldaten in Kamp Amersfoort kwamen er 24 om door honger, ziekte en mishandeling. De andere 77 gevangenen werden op 9 april 1942 geëxecuteerd.

Het oostfront en D-Day

Terwijl veel van de krijgsgevangen uit de Sovjet-Unie zware dwangarbeid moesten leveren in Duitsland, begonnen hun collega’s aan het oostfront inmiddels successen tegen het Duitse leger te boeken. De zware Russische winter brak uit, maar veel Duitse soldaten liepen nog rond in hun zomeruniform. De winter van 1941 zou een van de zwaarste in tientallen jaren tijd zijn.

De bevoorradingslijnen van het Duitse leger waren daarnaast te lang geworden, en de Duitsers hadden simpelweg niet genoeg troepen, voertuigen en andere voorraden. Stalin, daarentegen, had zijn oorlogsindustrie in veiligheid gebracht door haar naar achter het Oeralgebergte te verplaatsen.

Na de winter van 1941, waarin de Duitsers zware verliezen leden, probeerde Hitler met een offensief in mei 1942 toch nog de Sovjet-Unie te verslaan. Maar in november 1942 begon de Sovjet-Unie een tegenaanval vanuit Stalingrad. Eind januari 1943 ontstond een keerpunt toen het Rode leger met een grote omcirkeling 265,000 troepen van veldmaarschalk Friedrich Paulus gevangen nam. Het laatste grote Duitse offensief in het oosten vond plaats in juli 1943, met een aanval op Kursk. Ook hier zouden de Duitse troepen falen, waarna het Rode Leger al haar eerder verloren terrein terug kon veroveren.

Terwijl de Sovjet-Unie in het oosten grote overwinningen behaalden op de Duitse troepen, vond in juni 1944 D-Day plaats op de Franse stranden. Britse, Amerikaanse en Canadese troepen bevrijden in de loop van 1944 en 1945 alle West-Europese landen van haar Duitse bezetter, terwijl de Sovjet-Unie sinds 1943 hetzelfde deed in Oost-Europa.

Uitputting en Ziektes

Voor veel van de Sovjetsoldaten, die verspreid in Europa als dwangarbeider werkten, kwam de bevrijding te laat. Ze stierven vaak net voor of kort na de bevrijding door hongersnood, uitputting of ziektes zoals tuberculose. Als eerbetoon werd besloten de Sovjetsoldaten een rustplaats te geven die niet op vijandelijk grondgebied lag. Dan werd gekozen voor de dichtstbijzijnde begraafplaats over de grens. De omgekomen soldaten werden in eerste instantie in Limburg begraven, naast de gesneuvelde Amerikaanse soldaten die daar werden begraven.

Twee jaar na de bevrijding werd besloten dat de begraafplaats bij Margraten enkel voor Amerikanen zou moeten dienen. De Sovjetsoldaten werden verplaatst naar een begraafplaats in Leusden, naast de Amersfoortste begraafplaats Rusthof, waar ook de 101 geëxecuteerde soldaten uit Kamp Amersfoort begraven lagen. Zo kregen uiteindelijk 865 Sovjetsoldaten hun laatste rustplaats op het Ereveld in Leusden, dat op 18 november 1948 officieel geopend werd.

Stichting Sovjet Ereveld

Van veel van de soldaten was echter lange tijd weinig bekend. In 1998 besloot Remco Reiding de identiteit van de oorlogsslachtoffers te onderzoeken. In 2010 richtte Reiding de Stichting Russisch Ereveld op, om de zoektocht naar de families van de soldaten door te laten geen.

Dit werk is nog altijd niet afgerond, want nog altijd worden er, soms na jarenlang speurwerk, soldaten geïdentificeerd. Op 25 april 2021 werd Elizbar Chtiasvili uit het Georgische Sabue, 76 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog, geïdentificeerd. Elizbar werd in 1941 naar het front gestuurd, maar werd gevangengenomen en stierf op 14 mei 1945 aan tuberculose in het Duitse stadje Herne.

Naast Elizbar, identificeerde Reiding meer dan 250 andere soldaten die jarenlang in een naamloos graf begrafen lagen. Van meer dan 220 van deze soldaten kon Reiding ook hun familie vinden, zodat zij de mogelijkheid kregen het graf van hun gesneuvelde familie te bezoeken. Voor zijn “niet aflatende inzet om de nagedachtenis aan oorlogsslachtoffers uit de voormalige Sovjet-Unie levend te houden” kreeg Reiding op 9 mei 2021 een onderscheiding van de Russische minister van Defensie.

Om de nagedachtenis aan deze oorlogsslachtoffers in leven te houden, en grafbezoek van nabestaanden mogelijk te houden, hebben ruim 400 mensen de stichting gesteund door middel van een ‘grafadoptie’.

Van de 101 Sovjetsoldaten die in Kamp Amersfoort waren gestorven was echter nog geen enkele soldaat geïdentificeerd tot oktober 2021. Remco Reiding wist na onderzoek in het Staatsarchief van de Russische Federatie. Hij vond daar in documenten die lang niet openbaar waren geweest briefjes die op de lichamen van de soldaten in Kamp Amersfoort waren gevonden en in beslag genomen waren na de oorlog. Zodoende werd de Oezbeekse soldaat Ilsja Machametov als eerste geïdentificeerd van de 101, voornamelijk Oezbeekse soldaten. Om honderd procent zeker te zijn volgt er nog wel een DNA-onderzoek.

Bronnen:

• Stichting Sovjet Ereveld
• Stichting Sovjet Ereveld: Soldier finally found 76 years after war's end
• RTV Utrecht: Directeur van Sovjet Ereveld in Leusden krijgt onderscheiding van Russische minister
• Algemeen Dagblad: Soldaat die op het Sovjet Ereveld in Leusden begraven ligt na 23 jaar onderzoek geïdentificeerd
• Andere Tijden: De 101 Russen van Kamp Amersfoort
• History: German advance in USSR
• War History Online: Kiev: The largest encirclement in the History of Warfare
• Historynet: Soviet Prisoners of War: Forgotten Nazi Victims of World War II

Afbeeldingen:

• Afbeelding 1: Ereveld Amersfoort, overzichstfoto 1 juni 2008, P.J.L. Laurens. [CC-BY-2.5.] Unchanged via Wikimedia Commons
• Afbeelding 2: Opening Russisch kerkhof Amersfoort, 18 november 1948. Ben Merk / Anefo. Nationaal Archief. [Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication] via Wikimedia Commons
• Afbeelding 3: Ereveld Amersfoort, grafsteen van een Sovjet-soldaat, 1 juni 2008. P.J.L. Laurens. [CC-BY-2.5.] Unchanged via Wikimedia Commons