De geschiedenis van de Amsterdamse Jordaan

‘Bij ons in de Jordaan, waar de bloemen voor de ramen staan…’ zong volkszanger Johnny Jordaan in 1955 over zijn geliefde Amsterdamse wijk: de Jordaan. In de vier eeuwen dat de volksbuurt bestaat heeft de Jordaan zich ontwikkeld tot een van de meest iconische wijken van Amsterdam.

De uitleg van Amsterdam

Omdat het welvarende Amsterdam in de zeventiende eeuw een grote aantrekkingskracht had op vreemdelingen, groeide het bevolkingsaantal van de stad ontzettend snel en ontstond er behoefte aan nieuwe woningen. In eerste instantie bouwden de nieuwkomers zelf – illegaal –  huizen buiten de wallen van de stad. In 1609 waren dat er zo’n 3000. Daarom werd in 1613 besloten tot een grootschalig uitbreidingsproject, ‘de uitleg van Amsterdam’, dat gedurende de zeventiende eeuw werd uitgevoerd. In verschillende fases werd de grachtengordel gebouwd. De nieuw te bouwen grachtenpanden waren statige huizen voor rijke kooplieden en bestuurders en hadden via het grachtenstelsel direct toegang tot vaarwater.

Het Nieuwe Werck

De arme boeren en ambachtslieden die woonden op de plaats waar de grachtengordel moest komen werden uitgekocht of verjaagd naar een stuk eiland ten westen van het nieuwe stadsdeel. Die wijk, die het ‘Nieuwe Werck’ ging heten en tussen 1613 en 1625 werd gebouwd, zou de latere Jordaan worden. Ook daar werden nieuwe woningen gebouwd, maar die waren een stuk minder luxueus. De smalle grachten en straten werden aangelegd op basis van de bestaande sloten. De wijk kreeg bovendien een landelijk karakter, doordat er nog weilanden, moestuinen en boomgaarden lagen. Ook vestigden zich allerlei kleine bedrijfjes van textielwerkers, pottenbakkers, leerlooiers en timmerlieden in de wijk.

De Jordaan in de Gouden Eeuw

De in 1602 opgerichte Verenigde Oostindische Compagnie leverde de bewoners van de Jordaan veel werk op. De Brouwersgracht was goed bereikbaar voor scheepvaartverkeer en dus werden pakhuizen in de Jordaan gebruikt om koloniale handelswaar in op te slaan. In de omgeving van de pakhuizen ontstond daardoor een industriegebied, waar onder andere papier en bier werd gemaakt. De bakkerijen van de Jordanese Anjeliersgracht leverden scheepsbeschuit voor de handelsvloot van de VOC.

De nieuwe bedrijvigheid zorgde ervoor dat steeds meer mensen er wilden wonen. Zo vestigde Rembrandt van Rijn zich in 1655 bijvoorbeeld op de Rozengracht, net als veel andere kunstenaars. Vanwege het tekort aan woningen werden huizen verhoogd en gedeeltelijk verhuurd, zodat zich ook in de zolder en de kelder gezinnen konden vestigen. Rijke Amsterdammers die zich bezighielden met armenzorg bouwden in de Jordaan hofjes waar weduwen konden wonen en kerken voor de arbeiders. In 1620 werd begonnen met de bouw van de Westerkerk en de Noorderkerk.

Verpaupering en het Palingoproer van 1886

Amsterdam bleef groeien en de vraag naar goedkope woningen werd alsmaar groter, waardoor de Jordaan langzaam dichtslibde. Hoewel het verboden was, bouwden huisjesmelkers op de binnenplaatsen nieuwe huizen, zodat zij de panden aan nog meer mensen konden verhuren. Daarbij werd vaak bespaard op heipalen, waardoor de huisjes in de loop der tijd langzaam begonnen te verzakken. De afnemende handel en scheepsvaart zorgde voor verdere verpaupering in de Jordaan. Veel Jordanese bewoners leefden ver onder de armoedegrens in kleine achterkamertjes of vochtige kelders. Wegens stankoverlast werden een aantal Jordanese grachten gedempt. De armoede en verpaupering leidde op 25 juli 1886 tot het Jordanese Palingoproer. Nadat de politie het oud Jordanese volksvermaak ‘palingtrekken’ had verboden, brak er tumult uit en eisten arbeiders betere leefomstandigheden. Uiteindelijk moest het leger er aan te pas komen en vonden 25 mensen de dood, waardoor aan het Palingoproer abrupt een einde kwam.

De Jordaan in de twintigste eeuw

Betere leefomstandigheden kwamen voor de Jordanezen pas later. In de jaren ’20 van de twintigste eeuw bouwde de socialistische wethouder Floor Wibaut veel betaalbare woningen in Amsterdam, waardoor de Jordaan weer wat lucht kreeg. Ook zorgden de nieuwe woningbouwverenigingen voor betere hygiëne en voorzieningen. Desondanks bleef de Jordaan een wijk met veel armoede, werkloosheid en sociale onrust. Dat leidde tijdens de economische crisis van de jaren ’30 in 1934 tot het Jordaanoproer, waarbij wederom doden vielen na het ingrijpen van de politie. Tijdens de Tweede Wereldoorlog organiseerden Jordanese communisten op 25 februari 1941 de Februaristaking, waarin zij alle Amsterdamse arbeiders opriepen hun werk een dag neer te leggen uit protest tegen de Duitse bezetting en de Jodenvervolging.

De Jordaan verandert

Na de Oorlog werd de Jordaan opgeknapt, maar dat voorkwam niet dat veel Jordanezen vertrokken naar de nieuwgebouwde tuindorpen in Amsterdam Noord, waar meer ruimte was. De woningen die zij achterlieten werden vanaf de late twintigste eeuw steeds meer gevuld door bedrijven, studenten, alleenstaanden en ‘yuppies’. Hoewel daardoor een deel van het volkse karakter van de Jordaan verloren ging, kun je op tijdens stadswandeling in Amsterdam nog steeds een beetje van die gezellige oude volksbuurt proeven.

Bronnen:

• M. Hageman, Het A’dam Boek 1275 – 2008 (Amsterdam 2008)
• Jordaaninfo, ‘De Geschiedenis van de Jordaan’

Afbeeldingen:

• Zomer in de Jordaan, moeders met kinderen op straat, 18 augustus 1965. Joost Evers/Anefo (public domain) via Nationaal Archief.
• Kaart van Amsterdam na de derde uitleg, Joan Blaeu, 1649 (public domain) via Wikimedia Commons.
• Aardappelschilsters: thuiswerk in de Jordaan. Fotograaf en datum onbekend (public domain) via Beeldbank Stadsarchief Amsterdam.