Hoe de moeder van Marie Antoinette haar noodlot voorspelde
Het is algemeen bekend dat Marie Antoinette, de vrouw van de Franse koning Lodewijk XVI, niet bekendstond als lieveling van het volk. Achteraf gezien lijkt het alsof men haar tragische einde onder de guillotine van mijlenver aan had kunnen zien komen. Echter, destijds kwamen de revolutie en de radicalisering ervan voor velen als een verrassing. Het leed van het Franse volk en hun vurige haat jegens de Franse monarchie drongen bij Marie Antoinette misschien pas door toen haar man een paar maanden voor haar eigen executie onder de guillotine belandde. Toch was er één persoon die de tragedie aan zag komen: haar eigen moeder.
Een vastberaden vorstin
Maria Theresia, Marie Antoinettes moeder en aartshertogin van Oostenrijk, was een vastberaden en eigenwijze vorst. Toen zij, niet geheel volgens de geaccepteerde gebruiken van die tijd, haar vader opvolgde als heerser van Oostenrijk, probeerden verschillende Europese vorstenhuizen hier een stokje voor te steken. Dit alles mondde uit in de Oostenrijkse Successieoorlog, waarin Maria Theresia met succes alles in de strijd gooide om ervoor te zorgen dat zij haar positie als heerser behield. Ze zorgde er bijvoorbeeld voor dat haar man, de latere Frans I, benoemd werd tot keizer van het Heilige Roomse Rijk – een titel die niet naar een vrouw mocht gaan – maar hield zelf de touwtjes strak in handen.
Maria Antonia
Uit het huwelijk met Frans werden maar liefst zestien kinderen geboren, waarvan elf dochters en vijf zoons. Als laatste dochter werd op 2 november 1755 Maria Antonia geboren. Maria Antonia groeide op als een lichtzinnig en naïef kind met een goed hart. Wat betreft haar opleiding liet de jonge prinses wel wat te wensen over: hoewel ze muzikale talenten bezat, werd ze door leraren omschreven als lui en moeilijk te onderwijzen. Ze had moeite met het schrijven in haar moedertaal, Duits, en nog veel meer met de Europese taal van de adel: Frans.
Strategische huwelijkspolitiek
Het belang van Oostenrijk en haar eigen familienaam betekenden veel voor Maria Theresia en ze deed dan ook veel moeite om ervoor te zorgen dat haar kinderen door heel Europa goed terecht kwamen. Haar dochters werden uitgehuwelijkt aan hertogen, prinsen en koningen in Spanje, Italië, de Nederlanden en Frankrijk. De onbezorgde tiener Maria Antonia werd op haar veertiende uitgehuwelijkt aan de Franse kroonprins Lodewijk XVI, die op dat moment nog maar vijftien jaar was. Maria Theresia stuurde haar dochter weg met het advies zich beeldig te gedragen, veel te bidden, veel goede boeken te lezen en beleefd en niet te nieuwsgierig over te komen.
Aan het Franse hof
Maria Antonia, die met haar huwelijk de naam Marie Antoinette aannam, was niet gelijk op haar plek in Frankrijk bij Lodewijk. Lodewijk was een verlegen kind en toonde maar weinig interesse in Marie Antoinette. De desinteresse was wederzijds en dus stortte Marie Antoinette zich op kleding en andere luxe hobby’s. Ze correspondeerde veel met haar moeder, die haar zo goed als ze kon had onderwezen over het Franse hof en het Franse volk. Maria Theresia, die niet bang was haar sterke mening te verkondigen, was zeer kritisch op haar dochter en haar frivoliteit.
Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!
“Wanneer het noodlot toeslaat”
Zo ook in haar brief van 30 juli 1775. Op dat moment was Marie Antoinette net een jaar koningin en waren zij en Lodewijk al vijf jaar getrouwd. Tot Maria Theresia’s grote ergernis was er nog geen teken van een erfgenaam. En dat niet alleen, Maria Theresia had ook een appeltje met haar dochter te schillen over haar manieren. De aartshertogin verspilde geen ruimte aan lieve woorden, maar begon haar brief met de woorden:
“Ik kan niet voor je verbergen dat de brief die je stuurde naar minister Rosenberg [een Oostenrijkse diplomaat] me zeer van streek maakte. Wat een stijl! Wat een frivoliteit! Waar is het goede en gulle hart van aartshertogin Antoinette? Ik zie alleen nog maar intrige, vulgaire trots en je genoegen in spot en misbruik. Intrige zou gepast zijn voor een Pompadour of een Dubarry [de namen van maîtresses van Lodewijk XV], maar nooit voor een koningin, een grootse prinses, en al helemaal nooit voor een goede prinses van het huis [Habsburg-]Lorraine van Oostenrijk.”
Verwijzend naar Marie Antoinettes warme onthaal in Frankrijk, uit Maria Theresia haar vrees dat haar succes te gemakkelijk verkregen was en dat haar populariteit allesbehalve onvoorwaardelijk is. In de brief naar minister Rosenberg zou Marie Antoinette geklaagd hebben over hoe saai haar man wel niet was. Het is Maria Theresia duidelijk geworden dat haar waarschuwingen uit eerdere brieven niet doorgedrongen zijn.
Marie Antoinette wilde zich bovendien graag met de politiek bemoeien, door een aantal onkundige politici aan te dragen als ministers of ministers die haar niet aanstonden te laten ontslaan. Zelf wist ze echter bar weinig van politieke zaken, wat haar direct verweten wordt door haar moeder. In de brief komt Maria Theresia zelfs terug op het advies dat ze haar dochter jaren geleden bij haar vertrek naar Frankrijk gegeven heeft: “Heb je überhaupt boeken gelezen? En nog durf je meningen te hebben over belangrijke staatszaken, over je voorkeur voor ministers?”
Daarom verzoekt ze haar dochter nogmaals om haar gedrag te overdenken en poogt ze tot haar door te dringen door te stellen dat de liefde van het volk niet gegarandeerd is. Ze schrijft: “door je eigen fouten kan je in diepe ellende belanden. Dat kan het gevolg zijn van je stuitende losbandigheid, die ervoor zorgt dat je je nooit eens serieus kunt gedragen.”
Maria Theresia verwacht dat haar waarschuwingen wederom niet door zullen dringen. Ze eindigt haar brief met de sombere woorden: “Ooit zul je je realiseren dat ik gelijk heb, maar dan zal het al te laat zijn. Wanneer het noodlot toeslaat, hoop ik dat ik er niet meer ben, en ik hoop dat God mijn dagen gauw beëindigt, want ik kan je niet meer helpen, en ik zou het niet kunnen verdragen om mijn lieve kind, van wie ik zal houden tot mijn dood, te verliezen, of haar ongelukkig te zien.”
Waarschuwing of voorspelling?
Slechts in deze laatste regels blijkt er toch nog ruimte te zijn voor enige liefdevolle woorden. Deze worden echter overschaduwd door de pessimistische boodschap dat Marie Antoinettes gedrag haar ondergang zal veroorzaken. De waarschuwingen in de brief krijgen een profetisch karakter wanneer Maria Theresia in de laatste regels uitspreekt dat Marie Antoinettes ondergang nadert, maar dat Maria Theresia er zelf niet meer zal zijn om dit mee te maken. Maria Theresia stierf vijf jaar later dan ook, in 1780. Negen jaar later zou de Bastille bestormd worden en op 16 oktober 1793 werd Marie Antoinette terechtgesteld voor hoogverraad en geguillotineerd. Het was duidelijk dat Maria Theresia een slechte afloop voor haar dochter voor zich zag, maar of ze deze tragedie had kunnen voorzien, zullen we nooit weten.
Brieven als historische bron
Brieven zijn voor historici onmisbare bronnen van informatie. Door het lezen van brieven kan je ondervinden welke gedachtespinsels op dat specifieke moment in de geschiedenis door iemands hoofd vlogen. Een brief kan in één klap de menselijke kant tonen van een persoon, hoe belangrijk of onbereikbaar deze ook mag zijn. In de rubriek ‘Bijzondere brieven’ besteedt IsGeschiedenis dan ook aandacht aan interessante en verrassende briefwisselingen uit de geschiedenis.
Bronnen:
- Biography: The Human Side of Louis XVI and Marie Antoinette
- Lapham's Quarterly: Advice to the Once and Future Queen
- G. P. Gooch, Marie Antoinette, History 34 (1949) 122.
- Simon Sebag Montefiore, Written in history. Letters that changed the world (Londen 2018).
