Alexander Farnese, landvoogd, strateeg en diplomaat

Lange tijd stond hij bekend als de Hertog van Parma, maar in moderne Nederlandse en Vlaamse geschiedschrijving wordt hij steeds vaker gewoon ‘Farnese’ genoemd. De Spaanse edelman Alexander Farnese was landvoogd van de Nederlanden van 1578 tot 1592, tijdens de Tachtigjarige Oorlog.

Geboren katholiek

Alexander Farnese werd op 27 augustus 1545 in Rome geboren als zoon van Margaretha van Parma en Ottavio Farnese, de Hertog van Parma. Hij dankte zijn naam aan zijn overgrootvader, paus Paulus III, wiens wereldlijke naam ook Alexander Farnese was en hij was daarmee een geboren katholiek.

Spaanse gijzelaar

Op 12 september 1556 sloot zijn vader een verdrag met Filips II waarmee hij de hertogdommen Parma en Piacenza verwierf, zolang de Spanjaarden de citadel van Piacenza mochten gebruiken in oorlogstijd. Om het verdrag te bekrachtigen, werd besloten dat de jonge Alexander als gijzelaar naar Spanje zou gaan. Samen met zijn moeder reisde hij af naar Spanje, en later in het gevolg van Filips II naar Engeland en Brussel. Aan het hof van Madrid werd hij geschoold, maar Alexander interesseerde zich meer voor oorlogsvoering.

In krijgsdienst

Op 11 november 1565 werd het door Filips gearrangeerde huwelijk tussen Alexander Farnese en Maria van Portugal voltrokken en uitbundig gevierd in de Nederlanden. Eenmaal terug in Spanje wilde de jonge Farnese niets liever dan in krijgsdienst gaan. In 1571 kreeg hij van Filips toestemming om samen met Don Juan, ook een latere landvoogd van de Nederlanden, deel te nemen aan de strijd tegen de Turken. Tijdens de Slag bij Lepanto toonde Farnese zijn moed en diplomatieke vaardigheden door regelmatig als bemiddelaar tussen de driftige Don Juan en de bondgenoten op te treden.

Naar de Nederlanden

Na meegedaan te hebben aan verschillende militaire ondernemingen tegen de Turken en enkele jaren bij zijn vader in Piacenza te verblijven, met hij een slechte band had, ging Farnese graag in op landvoogd Don Juan’s uitnodiging naar de Nederlanden te komen om te helpen tegen de protestantse opstandelingen in de Tachtigjarige Oorlog. In 1777 kwam hij in Luxemburg aan, waarna hij samen met Don Juan een reeks overwinningen behaalde, waaronder de slag bij Rembloers in 1578.

De nieuwe landvoogd: diplomatiek strateeg

Op 1 oktober 1578 overleed Don Juan aan de pest en wees op zijn sterfbed Farnese aan als zijn opvolger als landvoogd van de Nederlanden. Filips II stemde daarmee in. In tegenstelling tot Don Juan bleek Farnese een strategisch diplomaat, die liever op vreedzame wijze dan met geweld de Spaanse belangen in de Nederlanden verdedigde. Hij was een hoffelijke en invoelende edelman, bezat engelengeduld en kon goed met mensen omgaan. Met die talenten wist hij in 1580 George van Lalaing, graaf van Rennenberg en de stadhouder van Friesland, Groningen, Drenthe en Overijssel, over te halen zich aan Spaanse zijde te voegen. Rennenberg, wegens zijn katholicisme in een loyaliteitsconflict verstrikt, vertrouwde Farnese en veroverde vervolgens met steun van Groningse katholieken Coevorden en Oldenzaal voor de Spanjaarden. Het incident, dat de geschiedenis in ging als het ‘verraad van Rennenberg’ tekent Farnese’s strategie als landvoogd.

Parma’s negen jaren

Desondanks was Farnese een berucht veldheer die verschillende militaire overwinningen wist te behalen en daarmee grote delen van de Nederlanden voor de Spanjaarden heroverde. In zijn eerste jaren als landvoogd veroverde hij bijvoorbeeld Maastricht, Doornik, Duinkerken, Nieuwpoort, Brugge, Gent en vele kleine andere dorpen en vestigingen. Hij versterkte het Spaanse leger met troepen van de malcontenten, Nederlandse katholieke edelen die vrijwillig meevochten aan de zijde van Filips II. Daarmee wist hij later ook Brussel, Gent, Oudenaarde en Antwerpen te heroveren. De bekende historicus Robert Fruin noemde de periode van Spaanse terugslag ‘Parma’s negen jaren’.

Vertek en dood

Vanwege zijn militaire successen werd Farnese in 1589 door Filips naar Frankrijk gestuurd, om daar te voorkomen dat een protestantse koning de troon in zou nemen na de dood van de opstandige koning Hendrik III tijdens de Hugenotenoorlog. Farnese leek dat onverstandig. Hij had goede vooruitgang geboekt in de Nederlanden en vond dat de klus daar eerst geklaard moest worden, voordat Spanje zich in de volgende strijd zou werpen. Voor Filips woog het belang van Frankrijk echter zwaarder, en dus moest Farnese zijn wil eerbiedigen. Zijn bestuur werd overgenomen door Peter Ernst I van Mansfeld. Voor de Nederlandse opstandelingen betekende het einde van Farnese’s zegentocht in hun land een adempauze en een moment om orde op zaken te stellen.

In twee succesvolle expedities naar Frankrijk wist hij op 19 september 1590 uiteindelijk Parijs binnen te marcheren. Farnese, gewond geraakt nabij Rouen, trok zich daarna terug in Atrecht, waar hij op 3 december 1592 op 47-jarige leeftijd overleed.

Bronnen:

• A. van der Lem, De Opstand in de Nederlanden: De Tachtigjarige Oorlog in Woord en Beeld 1568 – 1648 (Nijmegen 2014).
• P.J. Blok en P.C. Molhuysen/Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, ‘Parma, Alexander Farnese’ (1912)

Afbeeldingen:

• Portret van Alessandro Farnese, Antoon Claeissens, circa 1590. [Public Domain via Wikimedia Commons]
• Aanval op Wyck en beleg van Maastricht, 1579. Farnese in een draagstoel onder een parasol. Gravure uit Histoire de la guerre des Païs-Bas van R.P. Famien Strada, 1727. [Public Domain via Wikimedia Commons]