De Bende van Jan de Lichte, van crimineel tot held?
In de achttiende eeuw werd Vlaanderen geteisterd door een bende die tal van misdaden pleegde en schade aanrichtte in de omgeving. De vermeende leider van de groep, Jan de Lichte, vormde eeuwen later een inspiratiebron voor verschillende Vlaamse volkslegendes. Wie was deze mysterieuze figuur en wat spookte hij allemaal uit met zijn bende?
Een uitzichtloze jeugd
Jan de Lichte werd in 1723 geboren in Velzeke, in het huidige Oost-Vlaanderen. Zijn ouders, Judocus de Lichte en Elisabeth de Schepper, waren arm en bij zijn geboorte al op leeftijd. Hierdoor werd zijn familie gedwongen een beroep te doen op het armenbestuur. Omdat dit maar weinig opleverde, vonden veel armen een toevlucht in roof en diefstal. Zo ook Jans oom en zijn broer Pieter. De familie kwam daarom al snel bekend te staan als een onbetrouwbare familie van dieven. Zelf pleegde Jan op zijn elfde zijn eerste diefstal, althans, de eerste diefstal waarover iets terug te vinden is in de bronnen van destijds. Hij werd betrapt en werd zodoende opgenomen in rechtbankverslagen. Door zijn uitzichtloze thuissituatie liep Jan op zijn vijftiende weg van huis.
Naast zijn familiesituatie was de politieke situatie in de Lage Landen op zijn zachtst gezegd ook niet prettig. In Jans tienerjaren waren de Zuidelijke Nederlanden namelijk een belangrijk strijdtoneel voor de Oostenrijkse Successieoorlog (1740-1748). Door heel het Land van Aalst, de regio waar Jan opgroeide, trokken legers langs die niet vies waren van plunderingen. Zelf trok Jan ook rond van dorp tot dorp en vocht een korte periode in het Oostenrijkse en het Hollandse leger. Hij verliet beide posities echter al snel en ging een tijd door het leven als deserteur, maar niet voordat hij had geleerd om te gaan met wapens.
Alsof dit alles nog niet genoeg was, mislukten in de jaren ’40 van de 18e eeuw de oogsten ook op grote schaal, als gevolg van strenge winters en ziektes onder het vee. Gezien de erbarmelijke omstandigheden, is het niet opmerkelijk dat veel mensen hun toevlucht zochten in criminaliteit om het hoofd boven water te houden. Velen sloten zich aan bij rondtrekkende bendes. Ook rondom Jan de Lichte vormde zich zo’n groep criminelen. Tijdens de strenge hongersnoden ontpopte Jan zich tot professioneel misdadiger. De misdaden – diefstallen, overvallen, en meer – gingen steeds vaker gepaard met bruut geweld. Sommige eindigden zelfs in moord, waarvan de eerste in 1748 gepleegd werd.
Een bijeengeraapte bende
De bende die ontstond rond Jan bestond uit zo’n honderdvijftig mensen. Veel van de leden waren op een bepaalde manier verbonden aan Jan, bijvoorbeeld door familiebanden. En net als Jan waren de meesten arm: binnen de bende stikte het van dagloners, zigeuners, bannelingen en landlopers. Rondom de groep vormde zich een nog groter netwerk van helers, die de buit doorverkochten en hulp boden aan de bendeleden, vaak in de vorm van informatie of onderdak. De bende bestond niet alleen uit mannen, ook veel vrouwen waren lid. Jan de Lichte trouwde zelfs in een onofficiële ceremonie met het bendelid Mie van Dorp, met wie hij een dochter kreeg. Zulke onofficiële huwelijken waren niet zeldzaam binnen de bende: de ceremonies waren onofficieel zodat de officiële instanties vermeden konden worden.
Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!
Klopjacht op de bende
Doordat de lokale autoriteiten hun handen vol hadden aan de oorlog, kreeg de bende volop de ruimte om hun overvallen en plunderingen vrij uit te voeren. Toen de oorlog in 1748 tot een einde kwam, richtten de autoriteiten zich op de bestrijding en opsporing van de bendeleden. Door een samenwerkingsverband tussen verschillende Vlaamse steden en dorpen, waarin alle burgers opgeroepen werden om verdachte personen over te brengen naar de militaire rechtbank in Aalst, lukte het de autoriteiten om ongeveer honderd bendeleden op te pakken. Onder de gearresteerden bevond zich ook de beruchte Jan de Lichte.
Terechtstelling
Op 14 november 1748 werd Jans allerminst lichte straf voltrokken. Hij werd gemarteld door middel van radbraken, waarbij hij op een wagenwiel gebonden werd en zijn ledematen één voor één gebroken werden met een ijzeren staaf. In zijn vonnis werd de straf omschreven als “armen, beenen, billen en lenderen levendig gebrocken te worden, op een schavot, ende aldaer geleyt te worden op een radt, het aengesigt gekeert naer den hemel, om aldaer te blijven tot’er tijdt dat het Godt gelieven sal u in het leven te laeten.” Jan kon niet anders dan schuld bekennen. Hij biechtte vier moorden, twee moordpogingen en minstens dertig overvallen op en werd veroordeeld voor desertie, landeloperij, de herhaaldelijke pleging van misdaden en concubinaat, zijn onofficiële huwelijk met Mie van Dorp. Onder druk van marteling had Jan ook nog verklaard niet katholiek te zijn, wat zijn straf alleen maar zwaarder maakte. Jan bezweek nog op het schavot aan zijn verwondingen. Hij was nog maar 25 jaar oud. Met hem werd één ander bendelid geradbraakt en vele anderen werden opgehangen of verbannen.
Jan de Lichte als centrale leider
Waarom de bende bekend kwam te staan als de Bende van Jan de Lichte, blijft een mysterie. Deze naam heeft de bende ook pas later gekregen, want in bronnen uit die tijd wordt De Lichte geen enkele keer genoemd als leider van de groep. Ook is het aannemelijk dat de groep destijds niet echt gezien werd als een bende, maar eerder als een ongeorganiseerd groep criminelen. Het imago dat de ‘bende’ en haar vermeende leider kregen is waarschijnlijk achteraf pas ontstaan. De ontwikkeling van zo’n volkslegende is niet ongewoon: de Nederlandse mythe van de bokkenrijders ontstond op eenzelfde manier.
Schurk of volksheld?
Direct na de terechtstelling werd een boekje gepubliceerd waarin de vonnissen tegen de bendeleden stonden uitgewerkt. De sensationele publicatie wekte direct veel nieuwsgierigheid op bij de bevolking van Aalst en omgeving. Mede hierdoor bleef Jan in de herinneringscultuur van de Vlamingen. In de 18e eeuw werden veel liederen geschreven over Jans tragische leven en noodlot. Vaak werd er in de tekst een morele boodschap verwerkt voor kinderen, zodat zij niet voor het criminele pad zouden kiezen. De misdadige reputatie van Jan de Lichte bleef zo bestaan tot in de 20e eeuw. In 1951 werd echter een nieuwe, positieve draai gegeven aan de reputatie van De Lichte. Vlaamse schrijver Louis Paul Boon publiceerde in dat jaar zijn boek De bende van Jan de Lichte waarin De Lichte naar voren komt als volksheld. In het boek werden hem idealen toegedicht, die hij in realiteit waarschijnlijk niet koesterde. Hij zou zelfs een soort Vlaamse Robin Hood zijn, die van de rijken stal om de armen te helpen. Ook in de Vlaamse televisieserie De Bende van Jan de Lichte, die in 2020 in Nederland op Netflix verscheen, wordt de bandiet opgehemeld als een ware revolutionair die in opstand kwam tegen de adel en streed voor de vrijheid en gelijkheid van het gewone volk.
Meer lezen over Jan de Lichte? In Geschiedenis Magazine 3 van 2021 zoekt Eleá de la Porte uit of Jan de Lichte de Robin Hood van de Lage Landen was, of niet.
Bronnen:
- Eleá de la Porte, ‘De bende van Jan de Lichte, Moord en misdaad in 18de-eeuws Vlaanderen’, Geschiedenis Magazine 56 (2021) 3, 35-37.
- Oilsjtgoistad: De Bende van Jan de Lichte
- Stad Zottegem: Jan de Lichte
