De eerste live uitgezonden presidentiële persconferentie van John F. Kennedy in 1961

Sinds de uitbraak van het coronavirus krijgen we de ene na de andere persconferentie te zien van premier Mark Rutte en minister Hugo de Jonge, rechtstreeks uitgezonden op TV, radio en livestreams. Een groot deel van het land zit elke keer weer aan de buis gekluisterd om de nieuwste maatregelen of versoepelingen mee te krijgen. Dit soort live persconferenties worden al decennialang gegeven, de allereerste presidentiële persconferentie die live werd uitgezonden op TV was die van John F. Kennedy op 25 januari 1961. Waarom koos Kennedy ervoor om zijn persconferenties live uit te zenden?

Al voordat Kennedy op 20 januari 1961 werd verkozen tot de 35e president van de Verenigde Staten hield hij zich veel bezig met de media en journalistiek. In april 1945 maakte hij voor het eerst kennis met de journalistiek. Kennedy´s vader was bevriend met zakenman en krantenuitgever William Randolph Hearst en hij zorgde ervoor dat zijn zoon als correspondent voor Hearst Newspapers kon gaan werken. Op deze manier kon hij de familienaam onder de aandacht houden en een eventuele carrière als journalist najagen. Hij deed in die periode onder andere verslag van de Conferentie van Potsdam. Hoewel zijn werk als journalist maar van korte duur was, bleef hij een fascinatie met de media houden. 

In de aanloop naar zijn presidentschap, liet Kennedy zijn ervaring met- en kennis van de media gelden en maakte hij volop gebruik van de mogelijkheden die de media boden. Hij liet zich hierbij inspireren door zijn grote voorbeeld Franklin D. Roosevelt, die van 1933 tot 1945 president van de Verenigde Staten was. Roosevelt wordt gezien als de eerste echte Amerikaanse mediapresident. Hij maakte in zijn tijd als president vooral gebruik van de radio om zijn boodschappen over te brengen. Ook gaf hij veel persconferenties en nodigde hij geregeld journalisten uit in de Oval Office. In 1959, toen Kennedy als senator nog redelijk onbekend was, schreef Kennedy zijn artikel ´A Force That Has Changed The Political Scene´. Hierin benadrukte hij het nut van het medium televisie, volgens hem zou dit – toen nog nieuwe – medium een revolutionair effect hebben op de politiek. Tegen de tijd dat Kennedy president werd, was hij een meester in het bespelen van de televisie. Dit was vooral terug te zien tijdens zijn presidentiële campagne waarbij hij door zijn charisma en vele speeches een groot deel van de Amerikaanse bevolking en de media aan zich wist te binden. Hij verscheen in talkshows en reclames en wist vrijwel elke journalist bij naam te noemen.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Nieuwe communicatiestijl in het Witte Huis

Op 20 januari 1961 werd hij dus verkozen als de nieuwe president van de Verenigde Staten, als opvolger van Dwight D. Eisenhower. De overwinning had hij te danken aan zijn succesvolle presidentscampagne en zijn sterke optredens tijdens de debatten met zijn tegenstander Richard Nixon. Waarbij Nixon als sterkste uit de bus kwam bij de radioluisteraars en de krantenlezers, werd Kennedy juist aangewezen als winnaar door de televisiekijkers. Dit bewees dat op TV niet alleen de inhoud van het debat van belang was, maar ook het beeld en de uitstraling van de twee presidentskandidaten. Kennedy veranderde tijdens dat beroemde debat ineens van onbekend naar interessant voor de zwevende kiezers. Door het effectief en veelvuldig gebruik van de media wordt de presidentscampagne van Kennedy gezien als de eerste campagne waarbij het volledig om de kandidaat zelf draaide en niet per se om de partij. Toen Kennedy net was verkozen als president vroeg een van de journalisten zich volgens Andere Tijden zelfs af: ´Hebben wij Kennedy president gemaakt?´

Kennedy wilde als nieuwe president meteen iets veranderen aan de communicatiestijl in het Witte Huis. In tegenstelling tot zijn twee voorgangers was de kersverse president er zich van bewust dat hij de media en de journalisten kon gebruiken om de publieke opinie te beïnvloeden. De media werden op die manier een hulpmiddel voor hem. Door veel te reizen, persoonlijk contact te onderhouden met zijn publiek en de media en door veel te speeches te houden wilde hij de publieke opinie overtuigen. Public communication was dan ook de kern van zijn beleid. Zijn optredens bleven overigens ook buiten de grenzen van de Verenigde Staten niet onopgemerkt. Door zijn welbespraaktheid en speeches werd hij het icoon van het westerse kamp tijdens de Koude Oorlog en kreeg hij veel belangstelling bij buitenlandse bezoeken. Een mooi voorbeeld hiervan is zijn bezoek aan West-Berlijn op 26 juni 1963, waar hij voor 150.000 mensen de inmiddels beroemde woorden ´Ich bin ein Berliner´ uitsprak.

De eerste live uitgezonden presidentiële persconferentie

Kennedy zette tijdens zijn presidentschap ook zijn persconferenties voort. Op 25 januari 1961, vijf dagen nadat hij beëdigd was als president, hield hij zijn allereerste presidentiële persconferentie. Maar Kennedy wilde de persconferenties anders aanpakken dan zijn voorgangers: ze mochten live uitgezonden worden op televisie. Het was niet voor het eerst dat een persconferentie van een president op televisie te zien was, maar het was wel de eerste keer dat het live uitgezonden werd. Dat was nog niet eerder gedaan, en wellicht ook niet eerder mogelijk. Live uitzendingen hingen sterk af van de technische middelen die broadcasters tot hun beschikking hadden, maar ook van het bereik van die broadcasters. Waar de BBC bijvoorbeeld de hele natie kon bereiken, was dat in de VS een stuk lastiger. De VS was verder gefragmenteerd en als president had het toentertijd weinig zin om live te gaan op een TV-zender die maar een deel van het publiek bereikte. Met gewone antennes was het voor de president niet mogelijk om de hele natie rechtstreeks toe te spreken, maar dat veranderde toen in de jaren ´60 de eerste communicatiesatelietten werden gelanceerd. Door de persconferentie rechtstreeks uit te zenden hoopte Kennedy de bevolking directer en persoonlijker aan te kunnen spreken en de televisieverslaggevers alle ruimte te geven om na afloop direct vragen te stellen.

Op 25 januari was het dus zover, maar liefst 65 miljoen mensen zaten voor de televisie die avond om Kennedy live op televisie te zien spreken. Hij liep de zaal van het State Department Auditorium in en ging zonder ook maar iemand in de zaal aan te kijken achter zijn desk staan. Hij keek over de hoofden van de journalisten recht het rode lampje van de camera´s in. Voor de mensen thuis voor de televisie leek het alsof hij hen direct aankeek. Tijdens de persconferentie die ruim 37 minuten zou duren maakte hij onder andere bekend dat de onderhandelingen met de Sovjet-Unie in Genève over het verbod van kernproeven uitgesteld werden, dat er meer voedsel gestuurd zou worden naar het door hongersnood geteisterde Congo en dat twee overlevenden van de bemanning van een Amerikaans RB-47-vliegtuig werden vrijgelaten door de Sovjet-Unie. Op 1 juli 1960 had de Sovjet-Unie dit vliegtuig neergehaald toen het boven de Barentszee vloog. Vier bemanningsleden kwamen om en de andere twee werden gered en vervolgens vastgehouden door de Sovjet-Unie. Nadat Kennedy vragen had beantwoord van maar liefst 32 journalisten over onder andere de Cubacrisis en de voedselhulp aan arme Amerikanen sloot hij af met de woorden ´Thank You´, pakte hij zijn papieren bij elkaar en liep hij het podium weer af de zaal uit. Na afloop van de persconferentie noemde journalist Ron Simon zijn optreden ´een daad van grote moed en waakzaamheid´.

Toch was het in de jaren na zijn eerste baanbrekende persconferentie niet altijd rozengeur en maneschijn tussen Kennedy en de pers. Doordat Kennedy een hele persoonlijke band had opgebouwd met sommige journalisten vonden zij het moeilijk om kritisch over hem te schrijven. En daar kwam bij dat het algemeen bekend was dat Kennedy slecht met kritiek kon omgaan, al helemaal als het om hem als persoon ging. Hij zorgde ervoor dat journalisten die een kritisch artikel over hem schreven uit de informatiestroom werden gehouden zodat zij niet meer bij de live persconferenties aanwezig waren en ook verhinderde hij de publicatie van artikelen die hem niet helemaal aanstonden. De aandacht die hij voor de pers had, was dus niet altijd positief.

De Nederlandse persconferenties

Het geven van persconferenties door de minister-president gaat in Nederland ook al ver terug. In de eerste helft van de 20e eeuw spraken de minister-presidenten het volk voornamelijk toe via de radio, maar die communicatie kwam in dat geval maar van één kant. Dit leek in 1959 te veranderen, toen minister-president Jan de Quay vlak voor aanvang van de oprichtingsvergadering van zijn kabinet in het Kurhaus naar een groep journalisten toe liep en met ze in gesprek ging over wat er ging gebeuren. Deze open houding verraste de journalisten.

Het was pas op 16 januari 1970 dat minister-president Piet de Jong begon met de wekelijkse persconferenties in het perscentrum Nieuwspoort. Na afloop van de ministerraad stond hij zowel de schrijvende pers als de radio en de televisie te woord. Dat werd dan later op de avond op TV uitgezonden. Hij zou dit wekelijkse moment in het leven hebben geroepen omdat hij op vrijdagavond niet meer gestoord wilde worden door telefoontjes van journalisten. Het bleek een gouden greep. In de jaren ´60 was er veel verzet tegen het gezag ontstaan en was er een grote behoefte aan openheid. De wekelijkse gesprekken met de pers gaven die openheid. Toch was er één minister-president iets minder tevreden met het feit dat deze persgesprekken werden uitgezonden op televisie. Ruud Lubbers wilde niet dat journalisten opnames uitzonden van de persconferentie. Wie hem wilde spreken met een microfoon of camera moest dat na de persconferentie doen. Hij wilde tijdens de persconferenties eerst peilen hoe zijn woorden bij de journalisten vielen, zodat hij die kennis kon gebruiken bij de radio- en tv-interviews.

Nu, ruim 50 jaar en 2500 persgesprekken verder, is de wekelijkse persconferentie een traditie geworden. Maar in tijd van crisis kan het zijn dat de minister-president het volk en de media vaker toespreekt via rechtstreekse persconferenties. Dat is nu tijdens de coronacrisis actueler dan ooit.

Bronnen:

• Newenglandhistoricalsociety.com: The Kennedy Press Conference, Always Good for a Laugh
• Bonnie K. Goodman: OTD in History… January 25, 1961, John F Kennedy becomes the first president to hold a televised press conference
• Anderetijden.nl: Kennedy en de media
• Trouw: Q-mail
• Nos.nl: 50 jaar persgesprek met de premier: Rutte kan nooit zeggen 'ik kom niet'

Afbeeldingen:

• "President John F. Kennedy" by U.S. Embassy New Delhi is licensed under CC BY-ND 2.0 
• Het debat tussen Kennedy en Nixon in 1960 (Public Domain) via Wikimedia Commons