De kerstboom & cadeaus van het Christkind: uitvindingen van Luther?

Luther vond het kerstfeest belangrijk, zoveel valt in ieder geval op te maken uit verhalen en mythen over de reformator en zijn vermeende uitvinding van een aantal kersttradities. Zo zou híj bedacht hebben dat het 'Christkind' met kerst cadeautjes geeft en was hij één van de eersten die een dennenboom met lichtjes versierde. Kloppen deze verhalen? En: wat vond Luther zo belangrijk aan kerst?

De mythe van Luther en de versierde kerstboom

Een Belgische website voor godsdienstonderwijs vertelt het verhaal van Luther en de kerstboom die hij met lichtjes versierde als volgt: "Hij wandelde eens door een uitgestrekt, eenzaam woud op de vooravond van Kerstmis. Aan de hemel twinkelden ontelbare sterren. Peinzend keek hij om zich heen en raakte diep onder de indruk van de statige dennen en sparren. Het leek alsof de kruinen tot aan de hemel reikten. Een hemel vol licht van glanzende sterren. Hij kon de verleiding niet weerstaan iets van al dat mooie mee naar huis te nemen. Hij hakte een kleine spar om en thuis gekomen versierde hij het voor de kinderen. Hij legde er kleine geschenken onder en vertelde zijn kinderen een prachtig verhaal over "het Licht dezer wereld."

Boom van de kennis van goed en kwaad

In een andere vertelling van deze Luther-mythe gaat het niet direct over dit ‘Licht der wereld’. Luther verwees volgens deze versie met het versieren van een kerstboom naar de boom van goed en kwaad in het scheppingsverhaal. De versieringen (appeltjes, kerstballen en dergelijke) verwijzen naar de vrucht die Adam en Eva plukten van deze boom. De piek (of de ster) in de top van de kerstboom refereert aan de ster die de wijzen de weg wees naar de stal met het kindje Jezus. Zo hadden de protestanten - die geen kerststal in huis wilden hebben - een eigen kerstsymbool. De katholieke kerk weerde dit symbool lange tijd door zijn vermeende heidense oorsprong.

Nader onderzoek wijst uit dat er geen enkel bewijs is voor Luthers vermeende uitvinding van de kerstboom, het gaat hier dus duidelijk om een mythe. Het is wel waarschijnlijk dat in het Lutherse Duitsland begin 17e eeuw de eerste versierde kerstbomen op markten hun intrede deden. Het versieren van bomen rondom de winterperiode was een Germaans gebruik.

Luther en de cadeaus van het Christkind

In verschillende delen van Europa (o.a. Duitsland, Tsjechië, Oostenrijk en Portugal) bezorgt traditioneel het ‘Christkind’ de cadeautjes op kerstavond. Deze figuur houdt het midden tussen een cherubijn (met blond haar en vleugeltjes) en een soort incarnatie van Jezus als jonge jongen. Volgens verschillende overleveringen was Luther zo gekant tegen het vereren van heiligen, dat hij het Christkind die cadeautjes brengt op kerstavond bedacht als alternatief voor de viering van Sinterklaas. Op 5 december werd namelijk de heilige (Sint) Nicolaas vereerd.

Een protestantse uitvinding

Of Luther werkelijk de bedenker is van het Christkind, valt te betwijfelen. Wel wordt het Christkind al in één van de geschriften van Maarten Luther genoemd, volgens sommigen het bewijs dat hij de figuur zelf heeft uitgevonden. Hoe het Christkind precies is uitgevonden (en vooral: door wie), valt niet meer precies te achterhalen. Het is wél duidelijk dat het een uitdrukkelijk protestantse uitvinding was, die zich keerde tegen de katholieke kerk.

Christkind wordt vervangen door de Kerstman

In de 16e eeuw werd het vieren van Sinterklaas zelfs verboden in bepaalde gebieden in Duitsland. Langzaam nam in protestantse hoek het Christkind de plaats in van Sint Nicolaas als giftgever. Door de eeuwen heen is een interessante tegenovergestelde traditie te herkennen: in de 19e eeuw maakte in menig katholiek huishouden Sint Nicolaas plaats voor het Christkind, terwijl in protestantse huizen de Kerstman zijn intrede deed en het Christkind naar de achtergrond verdween.

Een kerstlied voor kinderen

Eén van de bekendste liederen die Luther tijdens zijn leven maakte, was een kerstliedje dat hij speciaal voor kinderen schreef. ‘Vom Himmel hoch, da komm ich her’ laat een klein beetje zien wat Luther belangrijk vond aan kerst: “Al zou de wijde wereld, Heer, tien keer zo groot of honderd keer, van goud en diamanten zijn, nog was ze als wieg voor U te klein. Maar grove doeken, simpel hooi, dat is uw koninklijke tooi, dat is de zijde, het brokaat waarin Gij, vorst, U vinden laat..”