De martelaren van Gorcum
In 1572 werden negentien rooms-katholieke geestelijken vanwege hun geloof gemarteld en vermoord door de Watergeuzen.
Sterven moet ik toch. Dan wil ik dit onvermijdelijk noodlot van de menselijke natuur graag doorstaan ter wille van mijn ware godsdienst, en wil ik met de dood bevestigen wat ik immer gepredikt heb. Met deze woorden bezegelde Nicolaes Pieck (1534-1572) zijn lot, nadat bedreigingen en martelingen hem er niet toe konden brengen het katholieke geloof te verloochenen. Als eerste van negentien geestelijken, bekend geworden als de martelaren van Gorcum, werd Pieck opgehangen in een schuur net buiten Den Briel.
Katholiekenvervolging
1572 is een gedenkwaardig jaar in de geschiedenis van de Nederlandse Opstand. Op 1 april van dat jaar veroverden de Watergeuzen de havenstad Den Briel (het huidige Brielle). Voor het eerst kreeg de opstand een offensief karakter. In snel tempo veroverden de geuzen verschillende steden in Holland en Zeeland. Op 26 juni was Gorcum aan de beurt. Toen er geuzenschepen voor de stad verschenen koos het stadsbestuur eieren voor haar geld en liet hen de stad binnen.
Al vanaf de inname van Den Briel gingen de veroveringen door de protestante geuzen gepaard met geweld, bedreiging en zelfs moord tegenover de prominente katholieken en vooral geestelijken. Hoewel veel katholieken vlak voor de inname van de stad wisten te vluchten, bleven er ook een aantal achter. Zij vielen in handen van de geuzen, die hen gevangen zetten en flink mishandelden. Omdat de sfeer in de stad gespannen bleef, besloten de geuzen hun gevangenen naar Den Briel over te brengen. Daar wachtte de geestelijken spot, intimidatie en opnieuw gevangenschap. Op 8 juli wachtte hen een nieuw verhoor, waarbij zij echter volhardden in hun weigering het katholicisme af te zweren. Laat in de avond van 8 juli werden de mannen naar een turfschuur net buiten Den Briel gebracht en daar opgehangen. Daarna werden de lichamen verminkt en begraven.
Heiligen en bedevaart
In 1615 groeven de Jezuïeten hun beenderen op om ze als relikwieën te vereren. Een deel van deze relieken bevindt zich in de Sint-Niklaaskerk in Brussel. In 1675 verklaarde paus Clemens X de geestelijken in kwestie zalig. Bijna twee eeuwen later, in 1867, verklaarde paus Pius IX hen heilig en nam hen op in de lijst van de heilige martelaren. In 1932 werd in Brielle de Bedevaartskerk gebouwd en er is nog steeds op of rond 9 juli een nationale bedevaart ter ere van de martelaren van Gorcum.
In de protestantse Nederlanden hebben de daden van de geuzen en andere protestantse deelnemers aan de opstand nooit heel veel bekendheid gekregen. Meestal wordt er verwezen naar de tolerantie op het gebied van godsdienst waar Willem van Oranje zich sterk voor maakte. Dat was ook zo, Willem van Oranje verafschuwde de vervolging van katholieken en probeerde diverse keren zijn troepen ervan te weerhouden. Vaak slaagde hij daar echter niet in. Zeker bij de Watergeuzen niet, die op dat moment onder bevel van Willem van der Marck Lumey, een fanatiek katholiekenhater, stonden. Omdat de Geuzenvloot op dat moment de enige militaire troef was die Oranje bezat, kon hij zijn gezag niet te veel laten gelden. De katholiekenvervolging moest hij daarom wel tot op zekere hoogte accepteren.
