Houd de wind hoog, het water laag en de voeten droog! Gemalen en molens als monumenten in Nederland

Nederland is een waterland. De strijd tegen het water speelt een belangrijke rol in de nationale geschiedenis. Er zijn nog altijd tastbare herinneringen aan dit verleden. Op nationale en internationale monumentenlijsten is aandacht voor molens, gemalen en terpen die Nederland in staat stelden het water te overwinnen.

De verhoudingen tussen mens en water zijn al eeuwenlang moeizaam. De Romeinen beschreven al de moeite die de oude Friezen moesten doen om het hoofd boven water te houden. Er werd geschreven over kunstmatige heuvels, die oude woonboerderijen tijdens hoogtij in eilanden deed veranderen. Tijdens hoogtij waren hele families, mét hun vee, afgesneden van de buitenwereld. Hier moest de vroege Nederlander iets aan doen…

Hoe de Nederlander het eigen reliëf schiep

De mens was dus al in strijd met het water vóór we van een echt ‘Nederland’ kunnen spreken. De innovatieve terpen vormden de basis van het huidige Nederland. De culture waarde van de terpen kan dan ook niet worden overschat. Veel terpen staan op de lijst van Nederlandse Rijksmonumenten. Bekende voorbeelden zijn de terp van Blije en de terpen van Fildgum.

Winnen van het water

In de late Middeleeuwen besloot de mens tot de tegenaanval. Er was een tekort aan geschikte landbouwgrond en de getijdenwerking maakte het telen van gewassen lastig. De grote rivieren stroomden daarnaast geregeld over. Rond de tiende eeuw werden de eerste zeedijken aangelegd, ook moerassen werden bedijkt en overtollig water werd met slootjes afgevoerd.

De windmolen

Droogleggingen en ontginningen kregen een impuls in de vijftiende eeuw, toen windmolens hun intrede deden in Nederland. Technologische vernieuwingen maakten het gebruik van windenergie efficiënter en stelden molens in staat een grote rol te krijgen in de waterhuishouding. De introductie van de wipmolen en de houten achtkandermolen bracht een ware revolutie teweeg. Deze kenmerkende bouwstijlen zouden de standaard worden. Voorbeelden van deze monumentale molens zijn: Zuidschemer in Noord-Holland en de poldermolen bij Zaltbommel.

De Gouden Eeuw van droogleggingen

In de vroege zeventiende eeuw waren rijke Amsterdamse handelaren voortdurend op zoek naar veelbelovende projecten om het geld in de investeren. Winsten uit de Oostzeehandel of het Europese vrachtvervoer werden gebruikt om het moerassige Hollandse achterland te ontginnen. In 1612 vond de bekendste van deze van dergelijke projecten plaats, toen het Beemstermeer werd drooggelegd onder leiding van de waterbouwkundige Jan Leeghwater. Hiervoor gebruikte hij 43 windmolens. De Beemsterpolder is een tastbaar bewijs van het polderverleden.

UNESCO

De Nederlandse toepassing van de windmolen is wereldberoemd. De polder is een unieke Nederlandse ‘uitvinding’ en een symbool voor de Hollandse identiteit. Internationaal wordt dit erkend. De oudste polder, De Beemster in Noord-Holland, staat op de UNESCO lijst van werelderfgoed. Minstens zo bekend is de polder bij Kinderdijk. Dit monument staat eveneens op de UNESCO-lijst en staat voornamelijk bekend om de negentien molens, die na ruim 277 jaar nog altijd het landschap sieren.

De negentiende-eeuwse heropleving

In de negentiende eeuw groeide de Nederlandse bevolking explosief. De behoefte aan nieuwe grond om op te wonen of om voedsel op te verbouwen was groot. Technologische innovaties maakten het daarnaast mogelijk om méér te pompen en grotere hoeveelheden water buiten de deur te houden. De nieuwe stoomgemalen vormden de basis voor de drooglegging van de Haarlemmermeerpolder in 1848. De stoomgemalen Leeghwater,  en De Cruquius en de De Lynden bij Lijnden stammen uit deze periode. De laatste twee van deze hebben de status van rijksmonument.

Verschillende grote stoomgemalen hebben dan ook een plaats op de lijst van rijksmonumenten. Het gemaal Wouda, bij Lemmer, in Friesland, is het grootste Nederlandse pompstation. Het is aangelegd in 1920 en was één van de eerste stroomgemalen die werd aangedreven door elektriciteit. Vaak zijn gemalen versierd of is de architectuur kenmerkend voor de bouwperiode. Dit maakt de monumentale gemalen nóg meer tot een bijzonderheid.

Droge voeten op de bodem van de zee

Wat herinnert ons het meest aan het Nederlandse polderverleden? Zijn het de molens van Kinderdijk of misschien de terpen van Friesland? Misschien, maar de grootste Nederlandse prestatie ligt direct onder de voeten van honderdduizenden Nederlanders. De provincie Flevoland heeft niet de officiële monumentenstatus, maar geldt als het grootste kunstmatige eiland op de wereld.

Monumentaal gemaal

De tientallen gemalen en dijken die een rol speelden bij de droogleggingen van Flevoland en de Noordoostpolder herinneren nog aan het enorme project. Het gemaal Lovink bij Dronten is bijvoorbeeld een rijksmonument, terwijl gemalen Wortman en Colijn een gemeentelijke monumentale status hebben. De drie gemalen werden allemaal aangelegd in de jaren ‘50.

Het unieke Nederlandse verleden

Nederlanders verlegden rivieren, deden meren verdwijnen en temden de woeste Zuiderzee. Het is niet verbazingwekkend dat zo veel monumenten oorspronkelijk een rol speelden in de strijd tegen het water. De monumenten herinneren ons aan dit bijzondere én unieke verleden. Heb jij er al eens eentje bezocht en je verbaasd?