Napoleons catastrofale Russische veldtocht
Napoleons invasie van Rusland in 1812 betekende voor hem het begin van het einde. Hij zette het grootste leger in de Europese geschiedenis op de been, de Grande Armée bestaande uit zo’n 685.000 soldaten, en trok via Polen richting Moskou. Door Rusland recht in het ‘hart’ te raken, zou Napoleon Rusland in één klap kunnen uitschakelen, althans zo dacht hij. Onder andere door de taktiek van de verschroeide aarde en de strenge Russische winter kwamen honderdduizenden soldaten aan Franse zijde om het leven en werden er nog eens tienduizenden gevangen genomen. Dit grote militaire verlies verzwakte het Franse Rijk dusdanig, dat verschillende machthebbers in Europa zich weer tegen Napoleon durfden te keren.
Aanloop
Tijdens de Vierde Coalitieoorlog in 1807, waarin onder meer Rusland en het koninkrijk Pruisen het opnamen tegen Frankrijk, versloeg Napoleon het Russische leger bij de Slag bij Friedland in het huidige Kaliningrad (het kleine Russische gedeelte ten zuiden van de Baltische staten). De Russische nederlaag betekende het einde van die oorlog. Enkele dagen later troffen Napoleon en tsaar Alexander I elkaar bij Tilsit, op een vlot in het midden van rivier de Memel, om een afgedwongen vredesverdrag te ondertekenen. In de zogenaamde Vrede van Tilsit werd vastgelegd dat Rusland alle vijandigheden zou staken en zelfs een bondgenoot van Napoleon zou worden. Beide mogendheden beloofden elkaar bij te staan in tijden van oorlog, wat het vasteland van het Europese continent in feite verdeelde tussen Frankrijk en Rusland. De koning van Pruisen kwam er het slechtst vanaf; hij moest bijna de helft van zijn grondgebied afstaan aan vazalstaten van Frankrijk, met name het Groothertogdom Warschau, dat een groot deel van het huidige Polen bestreek.
Rusland werd ook opgelegd zich bij het continentaal stelsel te voegen. Dat was een systeem waarbij Napoleon alle handel met Groot-Brittannië verbood, zodat het vijandige land in een economische wurggreep terecht zou komen. Dat was althans de theorie. In feite werkte het continentaal stelsel namelijk niet goed. Veel Franse bondgenoten bleven in het geheim toch handelen met Napoleons voornaamste vijand.
Een onhoudbare vrede
Het was van begin af aan duidelijk dat de Vrede van Tilsit tijdelijk was. Tsaar Alexander wist dat Napoleon met zijn imperialistische ambities, geen overzeese kolonies kon stichten. De ongeëvenaarde Britse zeemacht zou dat immers nooit toelaten. Daarom was Napoleon gedwongen zich te richten op Europa. Uiteindelijk zou Rusland dus onvermijdelijk weer een doelwit van de Fransen worden. Ook de stichting van een Franse vazalstaat (Groothertogdom Warschau) recht tegen de grens van Rusland aan, werd gezien als bedreiging en een nieuwe uitvalsbasis voor een toekomstige Franse invasie. Ten slotte bleek het opgelegde Continentale Stelsel funest voor de Russische economie, die zijn exportwaarde flink zag dalen terwijl producten uit het buitenland alsmaar duurder werden. Uiteindelijk besloot Alexander daarom toch weer handel te gaan drijven met Groot-Brittannië. Toen Napoleon hiervan hoorde was hij woedend.
Napoleon komt eraan!
In de lente van 1812 berichtten verschillende Russische spionnen dat Alexander later dat jaar een Franse invasie kon verwachten. Hierop begonnen de Tsaar en zijn minister van oorlog Michael Barclay de Tolly een strategie voor te bereiden om het moederland te verdedigen. Het Russische leger bestond uit ongeveer 220.000 man. Ze waren dus sterk in de minderheid vergeleken met het veel grotere leger van Napoleon. Alexander en Barclay bedachten daarom een slimme maar gevaarlijke strategie: Napoleons leger tegenstand bieden zonder een grote directe confrontatie aan te gaan. Het doel was om het Franse leger te vertragen, maar wel door te laten dringen in Rusland om zo de toevoer van voorzieningen en communicatielijnen zo lang mogelijk uit te rekken.
Een politieke oorlog
Napoleon begon zijn invasie op 12 juni 1812 met een leger dat ongeveer voor de helft bestond uit Franse troepen. De andere helft bevatte onder andere Duitsers, Italianen, Nederlanders, Kroaten en Polen. In een poging om Poolse nationalisten voor zich te winnen, noemde hij zijn invasie de ‘Tweede Poolse Oorlog.’ Zijn ‘Eerste Poolse Oorlog’ was wat we vandaag de dag de Vierde Coalitieoorlog noemen, die hierboven in het kort besproken is. Poolse nationalisten wilden namelijk graag dat het Poolse gedeelte van Rusland bij het Hertogdom Warschau gevoegd zou worden, waarna de Poolse natie weer tot leven gewekt zou kunnen worden. In eerste instantie was Napoleon er niet op uit om een vernietigende oorlog te voeren. Het moest een ‘politieke’ oorlog worden, waarbij Rusland alleen verzwakt werd zodat hij de tsaar kon dwingen een vrede te tekenen die gunstiger was voor Frankrijk dan voor Rusland. Een vrede waarbij Rusland zich ook weer bij het continentale stelsel zou voegen en Frankrijks dominantie over Europa zou erkennen.
Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!
Een Vaderlandse Oorlog
Tsaar Alexander en minister Barclay waren goed op de hoogte van Napoleons bedoelingen en tactieken. Daarom zorgden ze ervoor dat Napoleon in de oorlog terecht zou komen die hij juist probeerde te vermijden. Geen politiek steekspel zoals Napoleon wilde, maar een bittere verzets- en guerrillastrijd waarin Alexander weigerde te onderhandelen. Ook werd er bij de Russische bevolking constant aanspraak gemaakt op haar nationalisme, patriotisme, xenofobie en godsdienstige sentimenten. De oorlog staat in Rusland vandaag de dag dan ook nog steeds bekend als de Vaderlandse Oorlog.
Het uitvoeren van de Russische strategie was geen gemakkelijke taak. Op een geordende manier met een leger terugtrekken is al heel moeilijk, maar als dat leger door propaganda is opgepept, strijdlustig is en de eer wil beschermen, al helemaal. Toch slaagden de Russische generaals erin om de Russische strijdkrachten op een geordende manier terug te laten trekken.
Leven van het land?
Napoleon en zijn Grande Armée waren tijdens campagnes grotendeels zelfvoorzienend doordat ze voedsel en drinken uit hun directe omgeving haalden. Ze leefden van het land. Dit werkte goed in Centraal Europa, met zijn vele boerderijen en fijnmazige wegennetwerken, maar in het dunbevolkte Rusland was dit nauwelijks een optie. Niet in de laatste plaats omdat terugtrekkende Russen veel boerderijen, landgoederen en zelfs dorpen leeghaalden en vervolgens platbrandden. De Grande Armée werd daardoor sterk afhankelijk van de toevoer van voedsel uit het eigen land. Een toevoer die steeds moeilijker werd naarmate de Fransen verder Rusland introkken. Als gevolg hiervan kwamen veel Franse troepen van honger om het leven, of vanwege ziektes die ze opliepen door bijvoorbeeld uit modderige plassen water te drinken. Uiteindelijk kwamen er meer Franse troepen om het leven door honger en ziekte dan door gevechten.
Slag bij Smolensk
De eerste grote veldslag vond plaats van 16 tot en met 18 augustus 1812, twee maanden na het begin van de veldtocht: de Slag bij Smolensk. Napoleon wilde de rivier de Dnjepr, die door Smolensk liep, zo snel mogelijk oversteken. Hij had echter niet verwacht dat een er een Russisch garnizoen zou zijn om de stad en omgeving te bewaken. Hierdoor viel zijn plan om de Dnjepr snel en ongemerkt over te steken, in duigen. Hij besloot vervolgens de stad te belegeren om een symbolische overwinning te behalen. Smolensk is namelijk een van Ruslands oudste en meest historische steden en was met zijn vele kerken en kathedralen ook een belangrijke religieuze plek. Napoleon belegerde de zuidelijke oever van de stad terwijl een Russisch garnizoen onder leiding van Barclay het noorden bewaakte. Verder ten oosten bevond zich een Russisch leger onder generaal Pjotr Bagration, om te voorkomen dat Napoleon daar de rivier over zou steken en Barclay in de rug zou aanvallen. De belegering van Smolensk verliep moeizaam. De stad werd namelijk omringd door dikke vestingmuren. Napoleon slaagde erin om de zuidelijke buitenwijken te veroveren, maar was niet in staat om de Russen uit hun vesting te lokken. Door een gebrek aan ladders konden de muren ook niet beklommen worden. Daarom besloot hij de stad te bestoken met artillerievuur. Dit was in eerste instantie een succes; in de nacht van 16 op 17 augustus stond bijna heel Smolensk in brand. Barclay besloot, om te voorkomen dat zijn leger verloren zou gaan, de stad in het geheim te evacueren. Hierbij liet hij alle munitieopslagplaatsen en bruggen vernietigen en gaf hij het bevel om, wat er nog van de stad over was, ook in brand te steken. Op 18 augustus was vrijwel heel Smolensk door het vuur vernietigd. Napoleon had niet verwacht dat de Russen zo ver zouden gaan. Sterker nog, hij dacht dat ze buiten de stad zouden willen vechten om te voorkomen dat Smolensk in puin geschoten zou worden. Deze inschattingsfout zou hem 7.000 manschappen kosten en heel wat kostbare tijd. Immers, er waren al maanden verstreken, de herfst stond voor de deur en hoewel Smolensk nu veroverd was, was het Russische leger nog verre van verslagen.
Barclay wordt vervangen
Het continu terugtrekken van Russische troepen leidde tot grote onvrede onder de Russische adel, die steeds meer druk op Alexander begon uit te oefenen om Barclay als opperbevelhebber van het leger te vervangen. Nadat Barclay geen overwinning op Napoleon kon behalen bij Smolensk, moest Alexander hem wel vervangen. Generaal Michail Koetoezov nam vervolgens Barclay’s plaats in.
Slag bij Borodino
Koetoezov besloot stelling in te nemen bij Borodino, een dorp 70 kilometer ten westen van Moskou. Dit deed hij onder andere om het Russische volk te tonen dat het leger niet bang was voor de Fransen, maar ook om te voorkomen dat Moskou zou vallen. De Slag bij Borodino, die plaatsvond op 7 september, werd de grootste slag die tot dan toe ooit had plaatsgevonden in de Europese geschiedenis. In totaal namen ongeveer 250.000 soldaten deel aan de strijd en kwamen zo’n 70.000 van hen om het leven. Het wordt gezegd dat Napoleon tijdens de slag ziek was, waardoor hij het strategisch gezien simpele bevel gaf voor een frontale aanval op de Russische verdedigingswerken. Waarschijnlijk wilde hij een beslissende overwinning behalen in één dag. Een overwinning behalen binnen één dag lukte wel, maar het was weer geen beslissende overwinning. Los van het feit dat beide kampen vele duizenden soldaten waren verloren, zette Koetoezov Barclay’s strategie van de verschroeide aarde gewoon weer voort.
De bezetting van Moskou
Een week later trok Napoleon Moskou binnen. Tot zijn grote verbazing was er geen Russische delegatie om over vrede te onderhandelen. De stad bleek zelfs helemaal verlaten. Al snel kwamen de Fransen tot de verschrikkelijke conclusie dat ook Moskou was geëvacueerd en leeggehaald. Tot overmaat van ramp brak er overal in de stad brand uit. De Russen waren zelfs bereid geweest een van hun belangrijkste steden af te branden, zolang ze de oorlog maar wonnen. Napoleon probeerde herhaaldelijk in contact te komen met Alexander om te onderhandelen over vrede, maar de tsaar, die zich achter de Wolga had teruggetrokken, liet niets van zich horen.
Zwak en verwijfd
Napoleon had de tsaar flink onderschat. Hij had nooit verwacht dat Alexander Moskou zou opofferen. Iedere dag dat Napoleon in Moskou bleef, werd zijn eigen strategische positie zwakker. Beide keizers wisten dit. Toch koos hij ervoor om een maand lang in de Russische stad te blijven, strategisch gezien véél te lang. Waarschijnlijk was Alexanders reputatie hier deels de oorzaak van. De tsaar streefde in zijn internationale politiek namelijk naar een vredigere en meer op samenwerking gerichte internationale orde. Dat spreekt misschien voor hem vandaag de dag, maar in zijn eigen tijd werd Alexanders politiek als zwak en verwijfd gezien. De beroemde Oostenrijkse diplomaat Klemens von Metternich vatte de toenmalige mening over de tsaar goed samen toen hij schreef: ‘Ik reken op geen greintje vastberadenheid bij Alexander.’ Napoleons strategie is onbegrijpelijk zonder dit sentiment in overweging te nemen.
Slag bij Maloyaroslavets
Op 12 oktober besloot Napoleon eindelijk de stad te verlaten en te marcheren richting Kaloega, ten zuidwesten van Moskou, waar Koetoezov en zijn leger gestationeerd waren. Napoleon was van plan via Kaloega naar Smolensk terug te trekken om daar te overwinteren. De Russen kregen echter lucht van het plan en blokkeerden de route bij Maloyaroslavets. Op 24 oktober vond daar de Slag bij Maloyaroslavets plaats, waarbij het stadje maar liefst acht keer veroverd werd, eerst door de Fransen, dan weer de Russen enzovoort. Koetoezov besloot, ondanks zijn superieure strategische positie, uiteindelijk terug te trekken naar Kaloega om daar verdedigingswerken op te zetten. Wederom hadden de Fransen een overwinning behaald, maar al gauw kwamen ze tot de conclusie dat de route die ze vervolgens wilden afleggen geblokkeerd was, tenzij ze bereid waren een ‘tweede Borodino’ uit te vechten. Napoleon was hiertoe niet bereid en was daarom gedwongen via het noordwesten een omweg naar Smolensk te nemen. Dit was juist hetgeen dat hij had willen voorkomen, aangezien zijn leger langs deze route nog minder kans had zich van voldoende voorraden te voorzien.
Ongewoon strenge winter?
Na de Slag bij Maloyaroslavets besloot Napoleon volledig terug te trekken richting de Poolse grens. Zijn Grande Armée was lang niet meer zo Grande als aan het begin van de veldtocht en bleef alsmaar verliezen leiden door gebrek aan voedsel en de kou. De strenge Russische winter had inmiddels zijn intrede gedaan. Het wordt vaak beweerd dat deze winter vroeger begon en strenger was dan gewoonlijk, en dat deze ongewoon vroege en strenge winter de voornaamste reden was voor Napoleons grote verliezen. Dit is een mythe die in het leven is geroepen door de Franse elite en Franse sympathisanten na de Russische veldtocht. Verreweg de meeste slachtoffers aan Franse zijde vielen namelijk al voor winter begon.
Slag aan de Berezina
Voordat Napoleons leger uit Rusland kon ontsnappen zou er tussen 26 en 29 november nog één grote slag plaatsvinden: de Slag aan de Berezina. De Berezina is een rivier gelegen in wat vandaag de dag Wit-Rusland is. Napoleon wilde deze snel oversteken met zijn leger, dat nu nog maar ongeveer 35.000 man telde. De rivier, die ‘s winters meestal dichtvriest, was na enkele relatief warme dagen weer opengebroken en de dichtbijzijnste brug was door de Russen verwoest. Daarmee was het dus onmogelijk voor Napoleon om snel over te steken. Ook was er bij de rivier een Russisch leger van zo’n 34.000 man gestationeerd onder leiding van Admiraal Pavel Chichagov en was er een leger van 31.000 man onder generaal Peter Wittgenstein onderweg om Chichagov bij te staan. Koetoezov zat vanuit het oosten Napoleon achterna met nog eens 54.000 soldaten, maar moest nog ruim 50 km afleggen voor hij de rivier kon bereiken. Voor Napoleon was het dus zaak om zo snel mogelijk de rivier over te steken, anders raakte hij ingesloten tussen het leger van Koezoetov en het leger van Chichagov en Wittgenstein.
Chichagov en Wittgenstein hadden een veel makkelijkere opdracht. Zij moesten dus alleen Napoleons doorgang enkele dagen blokkeren, zodat vervolgens Koetoezov de Franse achterhoede kon aanvallen, waarna de Grande Armée volledig vernietigd zou kunnen worden. Napoleon liet echter een klein contingent van zijn leger richting het zuiden afsplitsen, om Chichagov weg te lokken van het grootste gedeelte van Napoleons leger. Dit plan slaagde. Vervolgens trotseerden Nederlandse ingenieurs het ijskoude en levensgevaarlijke water om twee geïmproviseerde bruggen te bouwen. Rond het middaguur van 27 november was het grootste gedeelte van het Franse leger overgestoken. Intussen had Chichagov zijn fout ingezien en was hij snel teruggekeerd naar de oversteekplaats. Wittgenstein was intussen ook aangekomen en viel de achterhoede van het Franse leger aan. Het bleek allemaal te laat te zijn. Chichagov kon niet voorkomen dat het Franse leger uiteindelijk toch kon ontsnappen. De Slag aan de Berezina was gruwelijk geweest en had nog eens vele duizenden levens gekost. Ook hadden slechts 40 van de 400 ingenieurs het overleefd.
Nasleep
Uiteindelijk zou het Franse leger op 14 december de Russische grens weer oversteken. Nu om het land te verlaten. Het wordt geschat dat er aan Franse zijde ongeveer 200.000 soldaten zijn omgekomen, en nog eens 150.000 tot 190.000 gevangen zijn genomen. Waarschijnlijk is er aan Russische zijde een vergelijkbaar aantal soldaten omgekomen, al is dit door gebrek aan bronmateriaal moeilijk te achterhalen. Napoleons catastrofale veldtocht in Rusland had zijn leger en reputatie beschadigd en Frankrijks dominante positie in Europa dusdanig aan het wankelen gebracht, dat het de Zesde Coalitieoorlog ontketende. Tijdens deze oorlog zou Napoleon verslagen worden tijdens de Slag bij Leipzig, afgezet worden als keizer en verbannen worden naar het eiland Elba.
Bronnen: French Empire, Review: Napoleon and Russia, OER Services, Rusland tegen Napoleon, Wikipedia (1) (2).
