Oosters geluk: de geschiedenis van yoga in Nederland

Honderd jaar geleden kenden weinig mensen gymnastische oefeningen die ‘de verbinding tussen lichaam en geest’ konden bevorderen, maar tegenwoordig is yoga een van de snelst groeiende sporten van Nederland. Met als doel zowel fysiek als mentaal gezond en sterk te worden, veroverde de van oorsprong Indiase bezigheid de Westerse wereld in rap tempo. Hoe kwam yoga naar Nederland? En waarom bleek het zo succesvol?

Geschiedenis van yoga in vogelvlucht

Yoga bestaat uit fysieke, mentale en spirituele oefeningen en vind zijn oorsprong omstreeks de 5e eeuw voor Christus in het Indiase hindoeïsme. De Yogasoetra’s, opgesteld door de Indiase filosoof Patanjali omstreeks de 2e eeuw, waren richtlijnen voor het leven, filosofische normen en fysieke houdingen. Ze gelden als het vroegste standaardwerk over yoga. Hoewel het al eeuwen bestaat, is yoga pas in de 19e eeuw echt populair in India, waarna het in de 20e eeuw oversloeg naar de rest van de wereld. De opkomst van de moderne yoga is grotendeels te danken aan Swami Sivananda (1887-1963), die in India veel yogascholen oprichtte en honderden boeken schreef. Parahamsa Yogananda (1893-1952) zorgde voor wereldwijde bekendheid van de yoga door zijn boek Autobiography of a Yogi (1946) en de oprichting van zijn bekende yogaschool Point Loma in Californië.

De eerste yogaschool in Nederland

Al vroeg in de 20ste eeuw is er sprake van het openen van een yogaschool in Nederland. De Britse theosoof Katherine Tingley, een dame van stand, heeft op haar fraaie landgoed in Engeland een yogaschool geopend, en is van plan dat ook in Nederland te doen. Volgens de theosofie zit in iedere religie een deel van de waarheid, omdat ze zijn ontstaan als poging van een goddelijke macht om de mensheid tot perfectie te brengen. Veel theosofen waren al vroeg geïnteresseerd in yoga.

Tingleys school kwam er uiteindelijk niet, maar in 1922 werd uiteindelijk wel de eerste yogastudio, ‘Hatha Yoga Zelf-geneesinrichting’, aan de Amsterdamse Prinsengracht geopend. De yogaschool maakte reclame door te stellen dat iedereen, ook ernstige en ongeneeslijk verklaarde patiënten, genezen konden worden met yoga. ‘Duur van onderricht is afhankelijk van den aard der ziekte.’ Deze vroegste Nederlandse yogaschool richtte zich dus meer op het medische heil dat met yoga te behalen viel, dan op innerlijke rust of zingeving.

Rijks Instituut voor Yoga

Yoga bleef in Nederland tot in de jaren ’50 nauw verbonden aan de theosofische beweging. Aan het einde van de jaren ’60, middenin het hippietijdperk, nam de populariteit van yoga sterk toe onder een breder publiek en schoten de yogascholen als paddenstoelen uit de grond. Tot die tijd deden vooral reizigers die de principes in India hadden geleerd aan yoga. Door de groeiende populariteit ontstond er echter ook behoefte aan Nederlandse yogaleraren. In 1957 richtte Jan Rijks, bijgenaamd Saswitha, de eerste yogadocentenopleiding op. Hij noemde zijn school, met een knipoog, naar zijn eigen achternaam: Rijks Instituut voor Yoga. De overheid zag dat echter niet zitten. Daarom moest de naam al snel weer aangepast worden.

Secularisering en alternatieve zingeving

Hoe kan het dat yoga in de jaren ’60 voet aan de grond kreeg in het nuchtere Nederland? Vanaf de jaren ’50 veranderde de maatschappij sterk als gevolg van de explosieve welvaartsgroei en de verbetering van sociale omstandigheden. De kerk en het oude verzuilde stelsel sloten steeds minder goed aan op de moderne tijd, waarin de seksuele revolutie, popmuziek, nozems en hippies hoogtij vierden en de emancipatie van de vrouw aanstaande was. Mensen gingen steeds minder naar de kerk, maar toch bleef bij sommige niet-gelovigen de behoefte tot zingeving bestaan. Het nieuwe leven in de moderne tijd was niet alleen bevrijdend, maar ook verwarrend en instabiel. Yoga, maar ook zen en meditatie, konden daar een uitkomst op bieden.

Gezondheidscultuur

Door de groeiende welvaart aten mensen ook steeds meer, steeds vetter en steeds meer suiker. Als gevolg daarvan werden mensen in de tweede helft van de 20ste eeuw dikker. Tegelijkertijd ontstond er een nieuw schoonheidsideaal: een slank lichaam. Voornamelijk vrouwen begonnen massaal te diëten en werd sporten steeds meer gezien als noodzakelijk lichaamsonderhoud. De sportieve oefeningen van yoga, die veel lichaamskracht vereisen, en de ingetogen of onthoudende levenswijze die bij yoga hoort, sloot daarom in toenemende mate aan op het ideale levenspatroon van de naoorlogse bevolking. De combinatie met zingeving en innerlijke rust zorgt voor een beetje ‘Oosters geluk’ waar de anders zo nuchtere Nederlanders in een hectische en ontkerkelijkte wereld blijkbaar behoefte aan hebben.