Slapen in de cel & drinken onder het orgel: herbestemming van Nederlandse monumenten

Wie droomt er niet van een bijzonder of exclusief huis? Het wonen in een oude kerk of het werken in een bijzonder pand lijkt een onbereikbare droom. Toch is dit niet helemaal onhaalbaar: steeds meer oude monumenten krijgen een bijzondere nieuwe bestemming.

Wonen of werken in een monument is mogelijk. De Nederlandse overheid doet zelfs haar best dit te stimuleren. Belastingvoordelen en subsidies moeten helpen om nieuw leven te blazen in de vergane glorie. Het uiterlijk mag niet veranderen, het interieur moet vaak hetzelfde blijven. Toch kan de oorspronkelijke bestemming van een monument zó sterk veranderen dat een gebouw onherkenbaar wordt.

Regeltjes van herbestemming

In sommige gevallen zijn opknapbeurten lastig. Authentieke muren en objecten mogen in veel gevallen niet worden vernietigd. Deze zijn immers onderdeel van het monument. Een volledig nieuwe inrichting is niet altijd mogelijk, gebouwen als kerken en fabrieken kunnen alleen verbouwd worden wanneer kerkorgels en verouderde machines blijven staan.

Een nacht in de cel

Oude gebouwen vertellen vaak een verhaal. Monumenten hebben vanwege deze verhalen een bijzondere aantrekkingskracht voor bepaalde ondernemers. Neem bijvoorbeeld Het Arresthuis in Roermond; dit gebouw werd oorspronkelijk gebouwd als gevangenis en rechtbank. Tot 2006 vervulde het deze rol. Na de sluiting werd een wedstrijd uitgeschreven: het meest originele herbestemmingsidee zou in de praktijk worden gebracht.

Naar aanleiding van de competitie werd bepaald dat de gevangenis zou worden ingericht als hotel. De cellen lenen zich na een uitgebreide opknapbeurt, goed voor overnachtingen. Ook zal er plaats worden gemaakt voor een restaurant. Herbestemming maakt een gevangenis tot een gastvrije plek.

Dierenvoer en molenbrood

Het bekendste symbool van Nederland mag natuurlijk niet ontbreken. Veel molens dienen al lange tijd niet meer het oorspronkelijke doel. Onderhoud is echter niet goedkoop. Sommige molenaars proberen het onderhoud te bekostigen met de verkoop van meel, bloem en andere ‘molengerelateerde’ zaken. Molen ‘De Hoop’ in Breda pakt het heel anders aan, de molen en het bijhorende pakhuis zullen binnenkort plaats bieden aan een dierenarts en -winkel.

Lezen in de kerk

Sinds de Middeleeuwen krijgen Nederlandse stadsgezichten hun vorm door kerkgebouwen. De grote stenen gebouwen waren vaak de trots van de gemeenschap, veel tijd en geld werd er gestoken in de bouw van deze kerken. Het is dan ook niet verbazend dat er veel kerken op de Nederlandse monumentenlijst staan. In het huidige tijdperk van ontkerkelijking staan deze leeg, een alternatieve bestemming moet gevonden worden.

Dit gebeurde bij de Broerenkerk in Zwolle. Deze kerk was ooit onderdeel van het Broerenklooster, gesticht door Dominicaner Monniken in 1465. De kerk verwierf de status van Rijksmonument. Tijdens een restauratie in de jaren 80 is de schoonheid van de kerk hersteld in oude staat. Sinds 2004 is er een boekhandel in de kerk gevestigd.

Drinken onder het orgel

Kerkgebouwen hebben veel meer toepassingen. Niet iedereen zal de kerk direct verbinden aan het drinken van alcohol, toch is dit precies wat er is gebeurt in de Maria Minorkerk in Utrecht. In deze voormalige katholieke schuilkerk is sinds 2004 een Belgisch Biercafé gevestigd. Deze onverwachte en eigenaardige nieuwe bestemming geeft het gebouw nog meer een bijzonderdere status dan het al had.

Het nieuwe centrum van Eindhoven

Vaak heeft de herbestemming van monumenten en ander erfgoed betrekking op individuele gebouwen als een kerk of woonhuis. Soms is de schaal echter groter en beslaat de opknapbeurt een heel stadsdeel. Dit is precies wat gaande is in ‘De Strijp’ in Eindhoven. Dit gebied bestaat uit het omvangrijke voormalige industrieterrein van elektriciteitsgigant Philips. Een aantal oude fabrieksgebouwen zijn officiële rijksmonumenten, ook bevinden zich er een aantal gemeentelijke monumenten. Deze verzameling monumentale titels is niet vreemd, want het terrein heeft een bijzondere waarde voor de stad: zonder de geschiedenis van de Philipsfabrieken zou Eindhoven er waarschijnlijk heel anders hebben uitgezien.

Het hele Strijpcomplex krijgt een opknapbeurt, de industriële uitstraling moet het moderne en hippe imago van Eindhoven handhaven. De fabriekshallen worden gevuld met ateliers, eethuizen en winkeltjes. Ook zullen er woningen gebouwd worden, zodat het terrein een volwaardig stadsdeel zal worden. De verbouwingen, die begonnen in 2006, zullen voortduren tot het einde van dit decennium.

De Scheveningse Pier, een modern monument

De lijst met monumenten lijkt onuitputtelijk. De lijst wordt daarnaast voortdurend aangevuld met moderne gebouwen. De Pier van Scheveningen staat nog niet op de lijst, maar is volgens sommigen van zo’n bijzondere, culturele waarde dat het een monumentale status verdient. De Pier bestaat in haar huidige vorm sinds 1961. Het is echter in een slechte staat. Dit is te wijten aan harde, zilte, zeewind en een opeenstapeling van ongelukken.

Een nieuwe eigenaar heeft de zwarte taak van conservatie op zich genomen. De Pier zal worden hersteld in oude glorie. Er is misschien geen echte sprake van herbestemming, de Pier zal, net als voorheen, vooral een uitgaansgebied worden. Er wordt gehoopt dat het onofficiële monument een nieuwe impuls zal krijgen.

Een grote stap en een nieuwe kans

Op het eerste gezicht lijkt het bezitten van monumenten een zware last. Regeltjes en hoge kosten maken een opknapbeurt weinig lonend. Aan de andere kant, een monument kan ook mogelijkheden bieden. Wie vindt het immers niet bijzonder om te slapen in een cel, te bladeren door boeken in een kerk of te flaneren op een voormalig fabrieksterrein? Oude monumenten bieden de kans om nieuwe monumenten te creëren.