Geschiedenis van de Nederlandse homo-emancipatie

Nederland heeft al heel wat doorgemaakt op het gebied van homo-emancipatie. Om dit te vieren zijn er verschillende feest- en themadagen in het leven geroepen zoals de Gay Pride, Roze Zaterdag en een nationale Coming-Outdag. Dit is verre van vanzelfsprekend. De oudste van deze dagen, Roze Zaterdag, vond pas voor het eerst plaats in 1977. Tot 1971 was het idee dat jongeren verleid konden worden tot homoseksualiteit door volwassenen, nog verankerd in de Nederlandse wet. Iemand boven de eenentwintig die een homoseksuele relatie had met iemand onder de eenentwintig, liep het risico een boete of zelfs celstraf te krijgen. Dat is eigenlijk best vreemd als je kijkt naar de periode tussen 1811 en 1911, aangezien het in deze jaren niet verboden was. Wettelijk gezien werden homo’s tijdens deze periode dus minder gediscrimineerd dan na 1911. Hoe heeft de homo-emancipatie zich in Nederland eigenlijk ontwikkeld in de loop der jaren?

Middeleeuwen

Tijdens de middeleeuwen waren homoseksuele handelingen, toentertijd aangeduid als sodomie, op religieuze gronden strikt verboden. Er stond zelfs de doodstraf op. Seksueel contact moest volgens de strenge regels van de kerk plaatsvinden; alleen tussen de man en de vrouw, alleen binnen het huwelijk en alleen met voortplanting als doel. Tijdens de late middeleeuwen ontstonden er nieuwere ideeën over seksualiteit die ingingen tegen het kerkelijke dogma. Er ontstonden ideeën over mogelijke vormen van plezier die te beleven waren aan seks en er ontstonden relatief onconventionele ideeën over relatievormen, die afweken van de klassieke gehuwde man-vrouwverhouding. Ook ontstonden er verhalen, liederen en gedichten over hoffelijke liefde. Dit waren meestal verhalen over liefde tussen een jonkvrouw en een ridder die niet getrouwd waren. Deze nieuwe denkbeelden over seks en liefde waren voor het grootste deel alleen beschikbaar voor de hogere lagen van de samenleving; zij die niet zo zwaar gebogen gingen onder de regels van de middeleeuwse samenleving.

De (relatief) tolerante Republiek

Ondanks deze nieuwe ideeën, was sodomie tot aan de achttiende eeuw door heel Europa nog ten strengste verboden. Zo ook in de Nederlandse Republiek, al bestond hier wel een relatief tolerant klimaat. Het was dan misschien officieel verboden, in de praktijk werden homo’s veelal met rust gelaten. In grote steden als Den Haag en Amsterdam ontstonden zelfs een soort van homo-subculturen en er waren, ook in kleinere steden, ontmoetingsplekken waar mannen in het geheim seksuele contacten met elkaar konden leggen. Hier kwam in 1730 verandering in toen de grootse homovervolging van de Nederlandse geschiedenis plaats vond.

De sodomietenvervolging van 1730

Door een storm in 1674 was een groot deel van het schip van de Utrechtse Dom ingestort. Het puin zou echter pas in 1826 worden opgeruimd. Tijdens de achttiende eeuw waren de puinhopen van de Utrechtse Dom een geheime ontmoetingsplaats voor homoseksuele mannen. De Utrechtse Josua Wilts had dit waargenomen en meldde het in 1730 aan de politie. Hierop volgde een reeks arrestaties door heel de Republiek. Veel mannen sloegen op de vlucht of pleegden zelfmoord. Uiteindelijk zijn er ruim driehonderd mannen vervolgd, waarvan er zo’n tachtig ter dood veroordeeld zijn. Door de grootschalige vervolgingen kwam ook aan het licht dat de bovengenoemde subculturen bestonden. Als gevolg hiervan werden homo’s in Nederland nog sterker dan voorheen in hun vrijheid beperkt.

De Franse Tijd en legalisering van homoseksualiteit

Aan het einde van de achttiende eeuw werd de strafbaarheid van homoseksualiteit in Frankrijk afgeschaft tijdens de Franse Revolutie. In 1794 werd Nederland veroverd door revolutionair Frankrijk en in 1811 werd de nieuwe Code Pénal ingevoerd, die homoseksuele handelingen ook in Nederland legaal maakte. Dat wil nog niet zeggen dat homoseksualiteit sociaal geaccepteerd werd, want dat was zeker niet het geval. De straffeloosheid bleef echter bestaan, ook na 1814 toen Nederland bevrijd werd van de Fransen.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

1911: artikel 248bis

Deze straffeloosheid werd weer ingeperkt in 1911, toen er een verbod werd ingesteld op homoseksueel contact tussen volwassenen en minderjarigen onder de eenentwintig, vastgesteld door artikel 248bis in het Wetboek van Strafrecht. Homoseksualiteit werd aan het begin van de twintigste eeuw steeds minder gezien als gruwelijke zonde en steeds meer als psychische afwijking. Een afwijking die overigens besmettelijk geacht werd voor minderjarigen, vandaar het verbod. Als reactie hierop werd het Nederlandsch Wetenschappelijk Humanitair Komitee (NWHK) opgericht. Dit was de eerste Nederlandse organisatie die zich tegen de discriminerende wet verzette en zich inzette om het algemene publiek op een niet-negatieve manier te informeren over homoseksualiteit.

Duitse bezetting

De Duitse invasie van Nederland in 1940 bracht met zich mee dat homoseksualiteit wederom geheel de illegaliteit ingedrukt werd. Ook werd het NWHK vrijwel meteen na de inval verboden. Anders dan in Duitsland zijn er in Nederland echter weinig mensen veroordeeld op gronde van hun seksualiteit. Het Naziregime wilde graag dat alle mannen boven de veertien jaar vervolgd zouden worden voor homoseksuele handelingen, maar in de praktijk werden eigenlijk alleen oudere mannen veroordeeld; nog vanuit de oude gedachte die in Nederland heerste dat ouderen de jongeren negatief zouden kunnen beïnvloedden. De Duitse homovervolging richtte zich alleen op mannen. Vrouwen werden niet vervolgd omdat zij volgens Hitler seksueel passief waren.

Oprichting van het COC

Na de bevrijding van Nederland werd in 1946 het Cultuur en Ontspannings Centrum (COC) opgericht. Deze organisatie zette zich eveneens in voor de homo-emancipatie en bood schuilplaatsen waar homoseksuelen elkaar veilig konden ontmoeten. Ook was de organisatie er op uit om art. 248bis van 1911 uit het Wetboek van Strafrecht te krijgen. In 1949 introduceerde het COC de term ‘homofiel’ als fatsoenlijk woord in plaats van homoseksueel, dat toentertijd een beladen woord was. In 1952 richtte de organisatie de eerste homodiscotheek op van Europa aan het Singel in Amsterdam genaamd De Odeon Kelder (DOK). De discotheek trok veel bezoekers, ook internationaal, en droeg hiermee sterk bij aan de Amsterdamse positie als homohoofdstad.

De seksuele revolutie van de jaren 60

Tijdens de jaren 60 brak de seksuele revolutie los. Er ontstonden nieuwe ideeën over seks die zich afzetten tegen de altijd nog strenge sociale regels rondom seksueel contact. Het werd mogelijk om openlijker over seksualiteit te praten. Voorzitter van het COC Benno Premsela verscheen in 1964 dan ook als eerste homoseksueel op de Nederlandse televisie zonder onherkenbaar te zijn gemaakt.

Integratie door confrontatie

Tegen het einde van de jaren 60 werden door heel het land studentenwerkgroepen homoseksualiteit opgericht. In 1968 verenigden zij zich in de Federatie Studenten Werkgroepen Homoseksualiteit (FSWH). Deze organiseerde op 21 januari 1969 een demonstratie op het binnenhof tegen art. 248bis. De FSWH had namelijk als motto “integratie door confrontatie”. Op het protest werd in eerste instantie mild gereageerd door de Tweede Kamer. D66 en PVDA waren het overwegend eens met de demonstranten en wilden het gehate artikel wel afschaffen. VVD-woordvoerder Molly Geertsema was in principe ook niet tegen de afschaffing, maar hij wilde eerst een onderzoek instellen of tieners verleid konden worden tot homoseksualiteit. Toen een speciale commissie vaststelde dat iemands geaardheid al vastligt vanaf het zestiende levensjaar ging ook de VVD om. In 1971 werd het artikel eindelijk afgeschaft.

In totaal zijn er zo’n vijfduizend mensen veroordeeld op grond van 248bis, het overgrote deel daarvan vond plaats gedurende de jaren 50. De kans op een boete of celstraf was tijdens de jaren 60 al een stuk minder groot. Desalniettemin was de afschaffing van 248bis een mijlpaal voor de Nederlandse homo-emancipatie.

Jaren 70

In datzelfde jaar wijzigde het COC de naam naar “Nederlandse Vereniging tot Integratie van Homoseksualiteit COC”. In eerste instantie had het COC zich gericht op de aanpassing van homo’s in een heteroseksuele wereld, maar gedurende de jaren 60 ging het zich meer en meer richten op het opeisen van een eigen plaats binnen de samenleving met het behoud van de eigen identiteit. De organisatie kreeg een strijdbaarder karakter en nam de “integratie door confrontatie” tactiek steeds meer over. In 1973 kreeg de organisatie dan ook eindelijk juridische en maatschappelijke erkenning. Datzelfde jaar werd homoseksualiteit, onder druk van homorechtenactivisten, uit de DSM II gehaald - het diagnostisch handboek van psychiatrische stoornissen - waarmee het in de medische wereld officieel niet meer gezien werd als psychische afwijking. Een jaar later in 1974 was homoseksualiteit niet langer een afwijzingsgrond voor militaire dienst.

In 1977 werd de eerste Roze Zaterdag gevierd. Het is de Nederlandse versie van de Gay Pride Parade die sinds 1970 al in New York werd gehouden, naar aanleiding van de Stonewall Riots. De organisatoren van de Roze Zaterdag namen de roze driehoek als symbool aan, als geuzeteken. Immers moesten tijdens de Tweede Wereldoorlog homo’s in concentratiekampen zich onderscheiden door middel van een roze driehoek op hun kleren. Negentien jaar later, in 1996, werd ook de eerste editie van de Amsterdamse Gay Pride gehouden met de Canal Pride als belangrijk onderdeel. Waar Roze Zaterdag meer een demonstratief karakter heeft, is de Gay Pride en de bijbehorende Canal Pride meer bedoeld als feest en viering van de eigen geaardheid.

Homohuwelijk

In 1998 werd er een wetsvoorstel gedaan om het huwelijk open te stellen voor mensen van hetzelfde geslacht. Met 109 tegen 33 stemmen kwam het door de Tweede Kamer. In 2001 ging de wet van kracht waardoor Nederland het eerste land ter wereld werd waar het homohuwelijk toegestaan is. Overigens bestaat er juridisch gezien in Nederland geen homohuwelijk. Alle soorten huwelijken zijn voor de Nederlandse wet gelijksoortig.

Coming-Outdag

In 2009 werd door toenmalig minister van Cultuur en Wetenschap Ronald Plasterk, 11 oktober aangemerkt als nationale Coming-Outdag. Hiermee hoopt men de sociale acceptatie van homoseksualiteit nog meer te verbeteren en het minder moeilijk te maken om ‘uit de kast te komen’. Sindsdien worden er op deze dag door het land diverse activiteiten georganiseerd, gecoördineerd door het COC.  

Bronnen: Historiek, Isgeschiedenis, Marxists, Roze50plus, Trouw, Verbove.