Het panopticum van Bentham

In het gedachtegoed van de Britse filosoof Jeremy Bentham (1748 – 1832) speelde efficiëntie een grote rol. Zo bedacht Bentham een soort calculator die plezier en pijn tegen elkaar afweegt om zoveel mogelijk geluk te kunnen genereren. Met zijn ontwerp van het panopticum introduceerde Bentham een efficiëntere manier om macht en controle uit te oefenen in een gevangenis. Wat houdt Benthams panopticum-principe precies in? Is dit principe ook toepasbaar op de gehele samenleving?

Argusogen

De Oudgriekse mythische reus Argus Panoptus had honderden ogen, verspreid over zijn hele lichaam. Altijd was er wel een oog open, wat ervoor zorgde dat Argus constant waakzaam was. Dit principe van permanente waakzaamheid verwerkte de Britse filosoof Jeremy Bentham in zijn filosofische theorie over controle en macht. Hij bedacht dat constante observatie van mensen kan helpen om het gedrag van die mensen te corrigeren en te reguleren. Bentham wilde dit idee graag in de praktijk verwezenlijken. Daarom ontwierp de filosoof samen met architect Willey Reveley in 1791 een model voor een gevangenis: het ‘panopticum’.

Hoe zag het design eruit?

Het gevangenisontwerp van Bentham heeft een cirkelvormige structuur met in het midden een inspectietoren van waaruit gevangen in de gaten kunnen worden gehouden. De toren is zo ontworpen dat de gevangenen niet kunnen zien of er iemand in de controlekamer aanwezig is. De gevangene kan dus niet weten of hij daadwerkelijk geobserveerd wordt of niet. Maar doordat de gevangene constant de centrale toren van waaruit hij bekeken kan worden voor ogen heeft, voelt hij zich altijd bekeken. Daarom blijft de gevangene gemotiveerd genoeg om zich continu te gedragen alsof hij bekeken wordt; hij wordt gedwongen zich netjes te gedragen.

Lekker efficiënt

Met zijn panopticum introduceerde Bentham een nieuwe, efficiënte manier om macht en controle uit te oefenen. Zijn opzet is goedkoper dan een reguliere gevangenis, want er is minder personeel nodig. De wachters worden niet gezien, dus ze hoeven niet per se constant aanwezig te zijn. Ondanks dat Bentham meerdere pogingen deed om overheden te overtuigen van zijn ontwerp, waren er geen overheden die besloten het panopticum daadwerkelijk te bouwen. Wel zijn er later een aantal gevangenissen gebouwd die zijn geïnspireerd op het panopticumprincipe, waarvan maar liefst drie in Nederland: de koepelgevangenissen in Breda (1886), Arnhem (1886) en Haarlem (1899). Tegenwoordig dienen deze gebouwen niet meer als gevangenis maar worden ze gebruikt voor andere diensten

Disciplinering

De Franse filosoof Michel Foucault (1926 -1984) benoemt Benthams panopticum in zijn boek Discipline, toezicht en straf (1975). Foucault beschrijft hierin hoe het idee van het panopticum kan worden gegeneraliseerd naar het gedrag van mensen in het alledaagse leven. Het ‘panopticisme’ paste de Franse denker dus niet alleen toe op gevangenissen maar op alle institutionele structuren, zoals het leger, scholen en bedrijven. Volgens Foucault disciplineert de moderne samenleving zichzelf door de aanwezigheid van een algemeen machtsmechanisme: omdat burgers zich constant bewust zijn van het feit dat ze permanent zichtbaar zijn, gedragen ze zich volgens bepaalde regels en normen.

Big Brother is watching?

In George Orwells dystopische roman 1984 (1984) komt het principe van constante zichtbaarheid ook terug, maar dan op een minder positieve manier. Orwell schetst een samenleving in zijn boek waarin elke inwoner voortdurend in de gaten wordt gehouden door camera’s en microfoons. Het politieke systeem heeft volledig greep op het gedrag van de inwoners. Foucault vreest niet voor een totale controle door een minderheid. Macht ziet hij als iets wat aanwezig is onder de mensen en niet als een bezit. Iedereen kan elkaar controleren binnen het disciplineringssysteem; iedereen kan de functie van toezichthouder op zich nemen. Doordat de ‘wachttoren’ democratisch wordt gecontroleerd is er geen risico op tirannie en totalitarisme.

Digitaal panopticum

Met de opkomst van allerlei apparaten en systemen die ons kunnen traceren en waarnemen, zoals internet, webcams, mobiele telefoons, data, beveiligingscamera’s etc., leven we tegenwoordig in een soort ‘digitaal panopticum’. In maart 2018 werden discussies omtrent privacy, zichtbaarheid en persoonlijke gegevens werden extra aangewakkerd door het referendum over de Wet op inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv). Heel Nederland werd gedwongen na te denken over wat onze privacy nog betekent in een wereld waarin je voortdurend zichtbaar bent voor iedereen. Het panopticum-principe van Bentham en Foucault is tegenwoordig nog even toepasbaar en relevant als twee eeuwen geleden.

bronnen

Encyclopedia Britannica: Jeremy Bentham
Michel Foucault DISCIPLINE AND PUNISH: The Birth of the Prison (1975). Translated from the French b, Alan Sheridan VINTAGE BOOKS A DIVISION OF RANDOM HOUSE. INC. NEW YORK