De Muur van Mussert: commotie om nationaalsocialistisch erfgoed

De Muur van Mussert is in gevaar. De eigenaar van een camping in Lunteren, waar de muur staat, is het vervallen ding zat en wil hem slopen. Historici, museumdirecteuren en schrijvers pleiten echter voor het behoud: ‘De muur van Mussert is de herinnering aan een donkere tijd die nadrukkelijk deel uitmaakt van onze geschiedenis,’ schrijven zij in een brandbrief aan Den Haag. Inmiddels heeft minister Van Engelshoven zich uitgesproken in de zaak: voorlopig gaat de muur niet plat. Waar is alle commotie om te doen? En waarom zouden we de muur willen behouden?

Wie is Mussert?

In de jaren ’30 verkeerde Europa in een diepe economische en politieke crisis. Veel mensen waren werkloos en er heerste grote ontevredenheid. Overal in Europa sprongen nationaalsocialistische en fascistische bewegingen in op de sociale onrust. Zij wilden een sterk volk, een stevige krijgsmacht en met een daadkrachtige overheid de werkloosheid terugdringen. Terwijl in Duitsland Adolf Hitler en in Italië Benito Mussolini aan de macht kwamen, richtte Anton Mussert in 1931 met elf anderen in Nederland de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) op. De toen 37-jarige Mussert was ingenieur bij de Provinciale Waterstaat en was via zijn werk in aanraking gekomen met de politiek.

Nationaalsocialisme in Nederland

Hoewel de NSB aanvankelijk een sterke voet aan de grond kreeg, bleek al snel dat de ideeën voor veel Nederlanders veel te radicaal waren. De NSB ging uit van sterk leiderschap, tucht en orde, en keerde zich tegen het bestaande kiesstelsel. Iedereen had arbeidsplicht en staken moest verboden worden. De partij streefde die doelen op een agressieve manier na en kwam regelmatig fysiek in aanvaring met andersdenkenden. Het doel heiligde de middelen bij de NSB. Vanwege die gewelddadige doortastendheid bleef de NSB voor een aantal Nederlanders een enorme aantrekkingskracht bezitten, maar veel mensen keerden de partij al snel de rug toe. Met de toetreding van Meinoud Rost van Tonningen tot de partijtop in 1936 werd de NSB openlijk antisemitisch.

Geschiedenis van de Muur van Mussert

In 1936 kocht de NSB het bosrijke terrein De Goudsberg nabij Lunteren. Daar bouwde de partij een groot openluchttheater en een impostante muur van natuursteen waar partijbijeenkomsten gehouden konden worden. In de muur werd een kamertje gemetseld waar Mussert zijn brieven aan Hitler schreef. In de toekomst moesten er op het terrein ook een camping, sportterrein, vuurplaats en vakantiehuisjes komen. Het terrein, dat Nationaal Tehuis heette, moest een monumentale en imposante uitstraling krijgen passend bij het NSB-gedachtengoed. Ook zou het een mausoleum worden voor leden van de partijtop.

Tegenwoordig is de natuurstenen muur,  die bekend kwam te staan als de ‘Muur van Mussert’, het enige overblijfsel van het NSB-complex in Lunteren. Na de Tweede Wereldoorlog is de plaats verschillende malen gebruikt voor bijeenkomsten en jubilea van onder andere padvindersverenigingen, waar ook koningin Juliana bij aanwezig was.

Musserts hagespraken

In 1936 vond bij het Nationaal Tehuis de eerste grote partijbijeenkomst plaats. Uit alle lagen van de bevolking kwamen aanhangers van de NSB naar Lunteren om Mussert te horen spreken. Mussert noemde de zes toespraken die hij in totaal bij de muur hield zelf ‘hagespraken’. Daarmee verwees hij naar de hagenpreken van protestanten tijdens de Reformatie in de 16e eeuw. Musserts laatste toespraak bij de muur heette ‘Hagespraak der Bevrijding’ en vond op 22 juni 1940 plaats, na de Duitse inval.

De NSB en Mussert tijdens de Duitse bezetting

Tijdens de Duitse bezetting in Nederland vanaf mei 1940 vervulde de NSB een bijzondere positie. Het was de enig toegestane nationaalsocialistische beweging en politieke partij. Veel NSB’ers vervulden belangrijke regeringsposities. Vanaf 1942 mocht Mussert zich van Hitler ‘leider van het Nederlandse volk’ noemen, maar veel invloed had hij niet. Ideologische verschillen tussen de NSB en de Duitsers leverden conflict op. Musserts Groot-Nederlandse nationalisme bleek bijvoorbeeld onverenigbaar met het Duitse imperialisme. De Duitsers waren bang dat de afkeer voor de NSB die veel Nederlanders koesterden de ‘nazificatie’ van Nederland zou kunnen verhinderen. Daarom werden partijbijeenkomsten, ook die van de NSB, verboden. Daarom mocht Mussert na zijn ‘Hagespraak der Bevrijding’ dus geen toespraken voor zijn eigen achterban meer houden.

De erfgoedkwestie: slopen of behouden?

Na de Bevrijding werd Mussert veroordeeld voor hoogverraad en geëxecuteerd. Hij is de geschiedenis ingegaan als een van de grootste Nederlandse oorlogsmisdadigers. De ‘Muur van Mussert’ is daarom alleen al vanwege zijn naam een ongemakkelijke herinnering aan een ‘fout’ verleden. Dat zou naast de vervallen staat van het bouwwerk een reden kunnen zijn om hem te willen slopen. Anderzijds kun je er ook voor kiezen om dit omstreden erfgoed juist te behouden, omdat de plaats lessen uit het verleden blootlegt. De Muur van Mussert is een tastbaar bewijs voor het feit dat nazi-gedachtengoed Nederland niet binnenviel met de komst van de Duitsers, maar daarvoor al bestond. Daarin is de muur volgens de historici van de brandbrief in Nederland ‘volstrekt uniek’. Zo’n belangrijk herinneringsobject gooi je volgens hen dus niet zomaar weg. Of de vervallen muur een Rijksmonument zal worden is nog niet bekend.

Bronnen:

• NOS, ‘Campingeigenaar wil Muur van Mussert slopen’
• NOS, ‘Prominenten: Muur van Mussert mag niet gesloopt worden’
• Andere Tijden, ‘Hans Goedkoop: sloop muur van Mussert mag niet doorgaan’
• NOS, ‘Ministerie zet in op behoud Muur van Mussert’
• Parlement & Politiek, ‘Nationaal-Socialistische Beweging (NSB)’
• F. Boterman, Duitse Daders: de Jodenvervolging en de nazificatie van Nederland (1940 - 1945) (Amsterdam 2015) 218 – 226.

Afbeeldingen:

• Onthaal van ir. Anton Mussert , leider van de NSB, en Rijkscommissaris dr. Arthur Seyss-Inquart. Herdenking elfjarig bestaan van de NSB in het Concertgebouw, 13 december 1942. Eigen collectie [Creative Commons] Beeldbank Stadsarchief Amsterdam.
• Anton Mussert, 1936. [Creative Commons] via Wikimedia Commons.
• Viering 35 jarig bestaan N.P.G. (Nederlands Padvindsters Gilde) "Jubeldag" op de Goudsberg te Lunteren. Beschermvrouwe koningin Juliana neemt defilé af, 14 mei 1951. J. D. Noske/Anefo [Public Domain] via Nationaal Archief.