De Hongerwinter

De winter van 1944-1945 is de geschiedenisboeken in gegaan als de Hongerwinter. Door blokkades en stakingen tijdens de Tweede Wereldoorlog, ontstond vanaf de herfst van 1944 een ware hongersnood in het nog bezette deel van Nederland, duizenden mensen het leven kostte.

Market Garden en de Spoorwegstaking

Directe aanleiding voor het uitbreken van de hongerwinter waren Operatie Market Garden en de Spoorwegstaking die daarop volgde. Market Garden bracht niet de snelle doorbraak waar de geallieerden op hadden gehoopt, doordat de geallieerde opmars bij Arnhem werd gestuit, kwam het front dwars door Nederland te liggen. Daardoor werden belangrijke bevoorradingsroutes geblokkeerd. Zo kon er geen steenkool meer vanuit de Limburgse mijnen naar het noorden worden vervoerd. De Spoorwegstaking die werd georganiseerd in een poging de geallieerden te ondersteunen, deed daar nog eens een schepje bovenop. Hoewel de staking alleen was bedoeld om het Duitse transport naar het front te hinderen, legden de Duitsers als represaille al het vervoer stil en verlengden zo de staking met nog eens zes weken. Daardoor werd er tot november 1944 nauwelijks nog voedsel en brandstof naar de grote steden in het westen van Nederland vervoerd. 

Vroege winter

Een crisis wachtte. De winter van 1944 viel ongewoon vroeg in. Toen de Duitsers in november 1944 voedseltransport over het water naar het Westen van Nederland weer toestonden, waren veel sloten en kanalen al dichtgevroren, waardoor vervoer over het water op veel plekken al niet meer mogelijk was. Door de eerdere staking en blokkades, waren de voorraden in de steden al ver opgebruikt en die konden daardoor niet meer worden aangevuld. De voedselrantsoenen die werden ingesteld, hadden op het hoogtepunt van de crisis nog maar een kwart van de voedingswaarde die een normaal mens op een normale dag nodig heeft. Op zich al een drama, maar doordat de winter van 1944-1945 ook nog eens koud was én er nauwelijks brandstof voorhanden was, kwam dat tekort aan voedingsstoffen voor veel mensen extra hard aan. Door de ondervoeding ging de weerstand van mensen hard achterauit en zo konden ziektes als tyfus ook weer rondwaren in de Nederlandse steden.

Het beetje voedsel dat er in de steden was, werd verdeeld vanuit gaarkeukens. Daar stonden mensen lang in de rij om aan een pannetje soep, een paar sneetjes brood of een bord pap te komen. Ook vanuit kerken werd er, met toestemming van de Duitsers, geprobeerd om extra voedsel te verdelen, maar dat was bij lange na niet genoeg. De honger werd zo groot, dat kinderen vanuit de grote steden naar het platteland (in het nog bezette deel van Nederland) werden geëvacueerd, in de hoop dat ze daar meer te eten zouden hebben.

Hongertochten

Voedsel en brandstof verzamelen werd een dagtaak voor veel mensen. In een poging om aan extra voedsel te komen, trokken veel mensen vanuit de steden naar het platteland, om daar bij boeren voedsel bij elkaar te scharrelen. Niet in ruil voor de normale voedselbonnen of geld, die waren immers nagenoeg waardeloos geworden, maar in ruil voor kostbaarheden, van tafelzilver tot trouwringen. Zulke tochten, in de volksmond al snel bekend als ‘hongertochten’, werden vaak ondernomen door ouderen, of vrouwen, die met fietsen, karren en kinderwagens soms dagenlang op weg waren. Mannen tussen de 15 en 50 jaar konden zich door de Arbeitseinsatz niet vrij op straat begeven.

Die hongertochten waren niet zonder gevaar. Sowieso kostte een dergelijke tocht tijdens de koude wintermaanden meer energie dan veel mensen op konden brengen, waardoor de onderneming sommigen fataal werd. Anderen werden slachtoffer van misbruik onderweg. Deelnemers aan de tochten bestalen elkaar, of werden het doelwit van Duitse patrouilles die zonder meer het duurbetaalde voedsel in beslag namen. Hoewel er ook veel verhalen rondgingen over boeren die arme stadsbewoners tegen woekerprijzen voedsel verkochten, bleek later dat dat in slechts enkele gevallen voor is gekomen. Er zijn minstens zo veel boeren slachtoffer geworden van stedelingen die hele schuren plunderden. Het zwaarste deel van de tocht was vaak de terugweg. Hoewel veel welwillende boeren de hongerenden niet met een lege maag huiswaarts lieten gaan, waren veel deelnemers aan de hongertochten dusdanig verzwakt dat zij op de terugweg letterlijk onder het gewicht van hun vracht bezweken.

Tulpenbollen op tafel

Wie op het platteland niet aan voldoende voedsel kon komen, ging over op creatieve aanvullingen op het dieet. Tulpenbollen en suikerbieten werden voedsel en vooral die eersten werden symbool voor de hongerwinter. Door de oorlog lag de handel in tulpenbollen stil, dus tulpenbollen waren redelijk voorradig. Er verschenen kookboekjes vol recepten om van een tulpenbol toch nog een enigszins lekker maaltje te maken.

Niet alleen de voedselschaarste was een probleem, ook brandstof was op, waardoor gewone mensen nauwelijks mogelijkheden hadden om hun huizen te verwarmen. Mensen stookten op noodkacheltjes, die zo waren ontworpen dat ze op een minimale hoeveelheid brandstof, toch redelijke warmte leverden. Ondertussen moest alles wat brandbaar was eraan geloven. Bomen in straten en parken, tuinhekjes, houten blokjes uit tramrails, puin van bombardementen, als het maar kon branden was het goed. Op sommige plekken werden zelfs leegstaande huizen, waar bijvoorbeeld gedeporteerde Joden hadden gewoond, leeggehaald of afgebroken, zodat al het brandbare materiaal gebruikt kon worden.

De brandstofcrisis had niet alleen gevolgen voor de verwarming van huizen, de tekorten aan brandstof verergerden ook de voedseltekorten, doordat schepen geen brandstof meer hadden om hun motoren te laten draaien. Voedsel dat er was, kon zo nauwelijks nog vervoerd worden.

Einde aan de honger

De komst van de lente bracht geen soelaas. Juist in maart 1945 bereikte het aantal sterfgevallen door de honger een hoogtepunt. De Nederlandse regering in ballingschap probeerde ondertussen vanuit Londen extra noodhulp te regelen, maar het geallieerde opperbevel was weinig toegeefelijk. Men was bang dat door de geallieerden verstrekt voedsel uiteindelijk bij het Duitse leger terecht zou komen. Hooguit via het Rode Kruis kon er voedsel verstrekt worden, maar dat was minder dan een druppel op de gloeiende plaat. Pas in april 1945 kwam er een structurele oplossing, met de invoer van ‘Zweeds brood’. Vanuit Zweden werden scheepsladingen bloem aangevoerd, waarmee in Nederlandse bakkerijen witbrood werd gebakken.

Voedseldroppings

Tot de verbeelding spraken ‘Operatie Manna’ en ‘Operatie Chowhound’. Met toestemming van de Duitsers dropten geallieerde bommenwerpers tussen 29 april en 5 mei voedselpakketten op strategische plekken in Nederland. Hoewel het zicht van formaties bommenwerpers die voedsel brachten een enorme morele opsteker voor de hongerende Nederlanders waren, ging de verdeling van het voedsel zo lastig dat de meesten het voedsel pas na de bevrijding ontvingen. Daarmee was het leed echter nog niet geleden. Veel mensen aten na zo veel honger te veel, te vet of te vezelrijk. Hun lichamen konden zulk voedsel nog niet aan, waardoor mensen alsnog ziek werden.

Gevolgen van de hongerwinter

De gevolgen van de voedseltekorten waren enorm. Meer dan 20.000 Nederlanders kwamen om door doodsoorzaken die direct aan de voedseltekorten te wijten waren. Nog veel anderen stierven door oorzaken die indirect met de honger te maken hadden.

Ook op de langere termijn waren de gevolgen van de Hongerwinter enorm. De Hongerwinter is de geschiedenis in gegaan als een zeldzame hongersnood in een ontwikkeld en geindustrialiseerd gebied en is daardoor goed gedocumenteerd. Zo konden wetenschappers in de jaren na de Hongerwinter goed onderzoeken wat de effecten van honger op het menselijk lichaam zijn. En die zijn niet gering. Vastgesteld werd dat kinderen die tijdens de Hongerwinter opgroeiden, tientallen jaren later nog grote kans hebben op chronische ziektes als diabetes, obesitas of hart- en vaatziektes. En ook kinderen van vrouwen die zwanger waren tijdens de Hongerwinter lijden onder de effecten van de hongerperiode.

Leestip:

De hongerwinter
Auteur: David Barnouw
Uitgeverij: Verloren
ISBN: 9789065504463
Winkelprijs: €10,–

Bestel 'De hongerwinter'

Bronnen:

• Hongerwinter.nl: Onderzoek
• William I. Hitchcock:, The Bitter Road to Freedom: A New History of the Liberation of Europe 
• David Barnouw: De Hongerwinter
• Theodorus Bootsma: Twee werelden, één hongerwinter: Utrechtse dagboeken van vader en zoon 1944-1945

Afbeeldingen: 

• Twee vrouwen tijdens een hongertocht. Fotocollectie Anefo via www.nationaalarchief.nl
• Mensen halen houten blokjes uit de tramrails voor brandstof. Fotocollectie Anefo via www.nationaalarchief.nl
• Lange rijen voor een gaarkeuken in Den Haag. Foto Menno Huizinga [CC0] NIOD, via BeeldbankWO2
• Een ernstig ondervoed kind. Foto Menno Huizinga [CC0] NIOD, via BeeldbankWO2