Cybele en Attis in een strijdwagen getrokken door leeuwen

Cybele, de godin die Rome redde van Hannibal

De Romeinen noemden haar Cybele of ‘Magna Mater’, de grote moeder. Deze wilde oppergodin uit Anatolië zou Rome gered hebben van Hannibal en zijn leger.

Tweede Punische Oorlog

Tijdens de Tweede Punische Oorlog die Rome uitvocht tegen Carthago trok generaal Hannibal met zijn hele leger, inclusief olifanten, over de Alpen om de Romeinen te kunnen verrassen. Jarenlang plunderde hij het Italiaanse platteland terwijl het Romeinse leger hem niet kon verslaan. De oorlog verliep slecht voor Rome, en er werd wanhopig gezocht naar een manier om het tij te doen keren.

De Sibyllijnse boeken leken uitkomst te bieden. Dit waren profetische teksten die werden geraadpleegd wanneer Rome in crisis verkeerde. Hierin zou gestaan hebben dat de Romeinen de godin Magna Mater, oftewel Cybele, naar Rome moesten halen om de oorlog te winnen. En dus werden Romeinse diplomaten naar het rijk Pergamon in Anatolië gestuurd om een grote meteoriet op te halen die de godin zou belichamen. Cybele werd onthaald als de redding van Rome.

Bronzen beeld van Cybele oftewel Magna Mater

Van Anatolië naar Griekeland

De godin die later bekend zou komen staan als Cybele kwam oorspronkelijk uit Phrygië in het huidige Turkije. Daar bevonden zich oude tempels en beelden van haar, vaak in de bergen. De Phrygiërs noemden haar Mater Kubeleya, oftewel de ‘Moeder van de Bergen’. De godin werd vooral geassocieerd met de krachten van de wilde natuur, waartegen ze de menselijke beschaving kon beschermen – of niet. Om dit te benadrukken werd ze vaak afgebeeld met wilde leeuwen.

Hoewel de oude Grieken de Phrygiërs als barbaren zagen, kreeg de cultus van de Mater langzaam voet aan de grond in Griekenland. Haar naam werd daar verbasterd tot ‘Cybele’. In Griekenland werd ze gehelleniseerd tot de moeder van het Griekse pantheon. Hier duikt ook voor het eerst haar goddelijke metgezel Attis op. In Phrygië was de Attis waarschijnlijk de hoogste priester van de godin, maar de Griekse mythe is hij de geliefde van Cybele. Het verhaal gaat dat wanneer Attis met iemand anders wil trouwen, Cybele zo kwaad wordt dat hij wegvlucht en zichzelf castreert. Hij bloedt dood, maar komt drie dagen later weer tot leven. Dit verhaal werd als de reden gezien dat de priesters van Cybele zichzelf castreerden. In Griekenland maar vooral later in Rome ontwikkelde Attis zich tot een op zichzelf staande god naast Cybele.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Mysteriecultus

De introductie van Cybele in Rome in 204 voor Christus was een groot spektakel en de cultus werd gesteund door veel van de vooraanstaande burgers van de stad. De meteoriet die mee was genomen uit Pergamon werd bijgezet bij de andere staatsgoden van Rome op de heuvel Palatijn. Dit werd gerationaliseerd door te zeggen dat de Magna Mater oorspronkelijk de godin van Troje was geweest. De voorvader van de Romeinen, Aeneas, zou Trojaans zijn geweest en na de val van die stad naar Italië vertrokken zijn. Door Cybele naar te halen Rome werd de godin dus herenigd met haar oorspronkelijke volk, al was het een sterk gehelleniseerde versie van haar.

De cultus van Cybele werd een van de vele exotische mysteriegodsdiensten die Rome rijk was, net zoals die van Isis en Mithras. De voorspelling van de Sibyllijnse boeken leek waarheid te worden toen Hannibal uit Italië vertrok en Rome in 201 voor Christus de Tweede Punische Oorlog won. Cybele zou de Romeinen hernieuwde vechtlust en overvloedige oogsten hebben gegeven en zo aan de overwinning bijgedragen hebben. Al snel kreeg de godin een eigen tempel op de Palatijn en een eigen festival, de Ludi Megalenses. Ieder jaar werd haar beeld ritueel gewassen, en gelovigen begroeven vaak terracotta beeldjes bij haar tempel als offergave. Meer dan in Anatolië en Griekenland werd Cybele in Rome gezien als een vruchtbaarheidsgodin, in plaats van een godin van de wilde natuur.

Hoewel Cybele enthousiast werd onthaald en bijgezet in het bestaande pantheon, werd haar ‘oosterse’ oorsprong net als in Griekenland nooit helemaal vergeten. Bepaalde onderdelen van haar cultus, zoals haar priesters die zichzelf net als Attis castreerden, werden in Rome met afschuw bekeken. Veel van de Romeinse bronnen die we over de godin hebben zijn kritisch over haar aanbidding. Daarbij moeten we wel in gedachten houden dat degenen die die bronnen schreven geen idee hadden wat eigenlijk gebeurde in de cultus. Dat wisten alleen ingewijden, en die mochten er niet over praten. Hierdoor is veel van wat er gebeurde rondom Cybele nog altijd een mysterie. Wel is duidelijk dat de cultus een prominente plek in het religieuze leven van Rome hield tot de opkomst van het Christendom.