De Ludi Megalenses: Lentefeest in het Romeinse Rijk

In christelijke landen viert men in het voorjaar Pasen. Maar voordat het christendom zich verspreidde over het Romeinse Rijk, waren er al langer voorjaarsfeesten. In Rome vierde men bijvoorbeeld tussen 4 en 10 april de Ludi Megalenses. Bij dit feest werd met de verering van de godin Magna Mater en haar metgezel Attis het begin van de lente gevierd.

Cybele en Attis

De cultus rondom de godin Magna Mater was afkomstig uit Anatolië, het Aziatische deel van het huidige Turkije. Daar werd ze Cybele genoemd. Cybele werd beschouwd als de moedergodin. Niet alleen was zij de moeder van alle goden en de mensen, maar volgens de cultus zorgde ze ook voor de aarde alsof het haar eigen kind was. Attis was volgens de meeste versies van de legenden de minnaar van Cybele, maar wordt ook wel genoemd als haar zoon. In beide gevallen was Attis een jonge, gezonde en aantrekkelijke man met als bijkomend gevolg dat alle vrouwen verliefd op hem werden.

Toen Attis ging trouwde met een andere vrouw, wekte dit bij Cybele veel jaloezie op en ze was woedend op Attis. Attis werd zo geraakt door de woede van Cybele dat hij zijn eigen ledematen met een mes toetakelde en zichzelf castreerde. Vervolgens overleed hij aan zijn verwondingen. Cybele was kapot van verdriet en vroeg aan de oppergod, die in de Griekse versie Zeus wordt genoemd, of hij ervoor kon zorgen dat het lichaam van Attis niet zou vergaan. In andere versies was er sprake van een wederopstanding van Attis. Om die reden staat Attis bekend als een god van de vruchtbaarheid en wordt zijn feestdag in de lente gevierd, het moment dat de natuur weer tot leven lijkt te komen.

Van Anatolië naar Rome

Anatolië maakte rond 200 voor Christus deel uit van het Romeinse Rijk. Vanuit alle hoeken van het Rijk trokken mensen naar Rome en namen hun eigen cultuur en godsdiensten mee. De goden die ze vereerden vermengden al snel met de Romeinse goden. Dit gebeurde ook met Cybele die in Rome geassocieerd werd met andere vruchtbaarheidsgodinnen zoals Ceres.

Er was nog een andere reden waarom de cultus uit Anatolië werd overgenomen. Aan de westkust van Anatolië zou de mythische stad Troje gelegen hebben. De Romeinen geloofden dat Aenaes, de overgrootvader van Romulus en Remus, de stichters van Rome, gevlucht was uit deze stad. De Romeinen voelden zich daarom verbonden met de cultuur en godsdiensten van het Anatolisch schiereiland.

Tijdens de Tweede Punische Oorlog tussen Rome en Carthago, brachten de Romeinen het standbeeld van Cybele uit haar tempel in Anatolië naar de hoofdstad. Er werd gedacht dat dit hun kon beschermen tegen de Carthagers en hun legerleider Hannibal. En inderdaad, nadat Hannibal lange tijd onoverwinnelijk leek, keerden de kansen zich en Rome kwam als winnaar uit de strijd. Cybele, die in het Latijn de naam Magna Mater kreeg, was een blijvertje.

De viering van Ludi Megalenses in Rome

In Rome werd een grote tempel gebouwd ter ere van Magna Mater. Na de voltooiing daarvan in 191 v. Chr., werden elk jaar de Ludi Megalenses gevierd tijdens de feestmaand Aprilis (April). Het feest begon met een optocht door de stad Rome waarbij de in het paars geklede priesters een heilige beeltenis van Magna Mater door de stad droegen en geld inzamelden. In de dagen erna bewerkten de priesters zichzelf met messen om de wonden van Attis te herdenken. Ook werd er een naaldboom gekapt waarover violen werden gestrooid. De naaldboom was het symbool van het leven van Attis en de violen moesten zijn bloed voorstellen. Op de laatste dag werd de beeltenis van Magna Mater in de rivier de Tiber gewassen.

Omdat de Romeinen dit soort vieringen niet gewend waren, was het voor burgers lange tijd verboden om zelf mee te doen met de ceremonie. Romeinse burgers waren wel toeschouwers en vierden feest waarbij uitgebreid gedineerd werd. De hele week lang werd er toneel en muziek opgevoerd. Jarenlang was het de gewoonte onder rijke Romeinen om tijdens het feest zo groot mogelijk uit te pakken om te laten zien hoe rijk je was. Waarschijnlijk liep dit uit de hand, want in 163 v. Chr. besloot de senaat in te grijpen en verbood al te grote uitspattingen.

Feest van de lente

Rond het begin van onze jaartelling veranderde de betekenis van het feest van een herdenking van de Tweede Punische Oorlog naar een feest van de lente. Attis kreeg daarbij een belangrijkere status. Hij werd gezien als god van de zon die ervoor zorgde dat de dagen weer langer werden dan de nachten. Na de regering van keizer Claudius, die tussen 49 en 54 n. Chr. regeerde, behoorden de Ludi Megalenses tot de belangrijkste feestdagen van Rome. Daarna bleef de feestdag nog lang bestaan, zelfs toen het Christendom de staatsgodsdienst werd. In de 5e eeuw n. Chr. zag Gregorius van Tours nog mensen zingen en instrumenten spelen terwijl ze een beeld aan het wassen waren.

Vergelijkbaar met Pasen?

Er zijn parallellen te trekken tussen het christelijke Paasfeest en de Ludi Megalenses. Magna Mater is als moeder van de goden bijvoorbeeld te vergelijken met Maria die de moeder van (de zoon van) God zou zijn geweest. De wederopstanding van Jezus en Attis kunnen ook aan elkaar gelinkt worden. Maar ook vóór Ludi Megalenses kenden verschillende godsdiensten en cultussen vergelijkbare verhalen. De herkomsten van de gebruiken en rituelen rondom het Paasfeest zijn daardoor niet goed te achterhalen.