Slagveld bij Winschoten, ets van Frans Hogenberg

De slag bij Heiligerlee: begin van 80 jaar opstand

“…Maakt de Prins toebereidselen ten oorlog, en zijn broer Graaf Lodewijk komt met een leger in de Nederlanden; behaalt eene overwinning op de Spanjaarden, en brengt Alva in verlegenheid.”

De Slag bij Heiligerlee in 1568 was de eerste veldtocht van het leger van Willem van Oranje tegen de Hertog van Alva op Nederlands grondgebied. Het doel was om een volksopstand te ontketenen tegen het Spaanse gezag. Heiligerlee wordt in de geschiedenisboeken vaak gemarkeerd als het beginpunt van de Tachtigjarige Oorlog, maar was het dat ook?

IJzeren Hertog

Sinds het begin van de hervorming in de Nederlanden in de zestiende eeuw waren veel Nederlandse edelen overgegaan van het katholicisme op het protestantse geloof. Bovendien begon het calvinisme zich ook snel te verspreiden onder het gewone volk. De streng katholieke koning van Spanje, Filips II, had daar geen oren naar.

Toen in 1566 in de Nederlanden de Beeldenstorm losbrak, stuurde Filips in 1567 de fanatieke Spaanse hertog van Alva, bijgenaamd de ‘IJzeren Hertog’, met een groot leger naar de Nederlanden om af te rekenen met de opstandelingen. Hij verwachtte dat de protestantse opstand aan het begin van 1568 de kop in gedrukt zou zijn. Een van de middelen die Alva gebruikte om de opstandelingen weer in het gareel te krijgen, was het instellen van een speciale rechtbank, de Raad van Beroerten. Die Raad van Beroerten nam geen halve maatregelen. Om de opstand de kop in te drukken werden veel edelen voor het gerecht gedaagd.

Willem van Oranje en Alva

Een van de meest hooggeplaatste edelen die voor de Raad van Beroerten moest komen, was Willem van Oranje. Met de komst van Alva weken sommige edelen uit naar het buitenland. Zo ook Van Oranje, die als deelnemer aan het Smeekschrift der Edelen ondanks zijn katholicisme als rebel gezien kon worden. Vanuit zijn slot Dillenburg in Nassau schreef hij Alva een brief, waarin hij de hertog veinzend zijn diensten aanbood. Het mocht niet baten: zijn bezit in Nederland werd afgepakt en zijn zoon Filips Willem werd opgepakt en voor dertig jaar verbannen naar Spanje.

Inval vanuit het buitenland

Als hoogste edelman en ‘voorneempste gelidmaet der Nederlanden’ voelde Van Oranje zich verantwoordelijk voor het verzet tegen de gevreesde Alva. Vanuit zijn ballingschap in Nassau bereidde hij samen met zijn broers Lodewijk en Adolf van Nassau een inval voor. Gefinancieerd door de watergeuzen, calvinistische groeperingen en voornamelijk zijn eigen familiekapitaal wierf hij een grote troepenmacht. Zijn plan: Lodewijk en Adolf zouden als afleidingsmanoeuvre de Nederlanden in het noorden binnenvallen, en hij zelf zou vervolgens met een groot leger een aanval doen op de hoofdstad Brussel. Zo geschiedde: op 23 mei 1568 raakten de troepen van Lodewijk en Adolf slaags met de Spaanse troepen bij het Groningse plaatsje Heiligerlee, nabij Winschoten.

De Slag bij Heiligerlee

De troepen van Lodewijk en Adolf behaalden een overwinning bij Heiligerlee op de troepen van de Spaansgezinde stadhouder Jean de Ligne. De Ligne had bevel van Alva gekregen te wachten met aanvallen totdat de versterking uit Gelderland was gearriveerd. Toch liet hij zich door een van zijn ondergeschikten overhalen tot het wagen van een roekeloze aanval. Zijn stormloop viel in een hinderlaag van Adolfs Staatse troepen. De Staatse opstandelingen maakten gehakt van hun tegenstanders, velden veel Spanjaarden en behaalden een spraakmakende overwinning.

Een zege, evenwel, met een randje. Aanvoerder Adolf sneuvelde in de strijd. Ook wisten de opstandelingen geen steden in handen te krijgen. Daardoor hadden ze de opstandelingen dan wel een tactische overwinning op het slagveld behaald, maar strategisch had Alva nog altijd het meeste voordeel. De hertog liet het er echter niet bij zitten en stuurde een nieuw leger richting het Groningse land.

Het uitblijven van strategisch voordeel zou de Staatse troepen duur komen te staan in de volgende veldsag, bij Jemmingen in 1568. Dit keer waren de rollen omgedraaid en behaalden de troepen van Alva een klinkende overwinning op het Staatse leger, dat vluchtte en uiteenviel. Die overwinning was nog niet genoeg voor Alva. De getergde hertog liet, uit onvrede over de nederlaag bij Heiligerlee 18 vooraanstaande edelmannen onthoofden in Brussel.

De eerste slag?

Lang is gezegd dat de Slag bij Heiligerlee het begin van de Tachtigjarige Oorlog was. Daarvoor zijn er echter ook al verschillende slagen geweest, die echter verloren werden door de fractie van Willem van Oranje. Waarschijnlijk is de slag vooral zo bekend geworden omdat het een goed propagandamiddel was voor de opstandelingen.

Dit artikel is een bewerking van een eerder geplaatst artikel op IsGeschiedenis.