Filips II aan zijn Armada: “Raap uzelf bij elkaar en doe uw plicht”
“God zal zorgen voor meer voorspoed dan waar we ooit op hadden kunnen hopen… Raap uzelf bij elkaar, en doe uw plicht.” Dit waren de woorden van Filips II nadat de opperbevelhebber van de Spaanse Armada, de hertog van Medina Sidonia, zijn twijfel had geuit over het succes van de grootse missie om Engeland te veroveren in 1588. Voor Medina Sidonia zat er niets anders op dan de bevelen van zijn vorst op te volgen. Medina Sidonia’s twijfels bleken terecht toen de Spaanse Armada een paar maanden later onverbiddelijk verslagen werd door de Britten. Waarom was Filips zo zeker dat de missie zou slagen en wist hij Medina Sidonia hiervan te overtuigen?
Religieus en politiek gemotiveerd
Filips II was een diepreligieuze vorst. Eén van zijn doelstellingen tijdens zijn heerschappij was het beschermen en verspreiden van het katholicisme. Hij leek dan ook een strategische stap gezet te hebben toen hij de katholieke koningin van Engeland trouwde, Maria I. Toen zij echter kinderloos stierf en de Engelse troon naar haar protestantse halfzus Elizabeth I ging, werd er roet in het eten gegooid. De kans dat Engeland weer katholiek zou worden was klein, al helemaal toen Elizabeth een andere katholieke troonopvolger, Maria Stuart, liet executeren. In een laatste poging het religieuze beleid van Engeland op vredige wijze te kunnen beïnvloeden, vroeg hij Elizabeth om haar hand. Maar Elizabeth weigerde. Ze herstelde de Anglicaanse Kerk in ere, een extra doorn in het oog van Filips. Tot overmaat van ramp ontpopte ze zich tot een ware vijand van Filips en door steun aan te bieden aan protestanten in het buitenland, onder andere in de Nederlanden: één van de gebieden waar Filips mee in oorlog was.
De markies van Santa Cruz
Voor Filips zat er nog maar één ding op: het realiseren van een Spaanse invasie van Engeland. Als katholiek was hij ervan overtuigd dat deze missie Gods zegen zou krijgen. Bovendien, als Engeland veroverd zou worden zou het Spaanse Rijk een ongekende omvang en invloed in Europa bereiken. En dus begon Filips met de planning van de grootse onderneming. Als bevelhebber werd de ervaren Álvaro de Bazán, markies van Santa Cruz, aangesteld. De commandant had een grootse reputatie, hij was namelijk nog nooit eerder verslagen. Santa Cruz was bovendien een groot voorstander van oorlog en was zeer gemotiveerd om de Engelsen te verslaan. Ondanks financiële tegenslagen en Filips’ besluiteloosheid verzamelde Santa Cruz een immense vloot bij elkaar, maar hij zou niet meer meemaken hoe deze verslagen werd. Hij stierf namelijk op 9 februari 1588, slechts een paar maanden voor vertrek.
De hertog van Medina Sidonia
Filips bleef achter met een enorme vloot die een nieuwe leider nodig had. Om redenen waar historici tot op de dag van vandaag over speculeren koos hij voor Don Alonzo Pérez de Guzmán el Bueno, de hertog van Medina Sidonia. De onervaren aristocraat stond zelf allesbehalve te trappelen om het bevel over te nemen. Hij zou zelfs gezegd hebben dat hij een man van zee, noch oorlog was. In een brief naar Filips maakte hij zijn bezwaren daarom kenbaar. Maar Filips’ wuifde Medina Sidonia’s weigering weg als misplaatste bescheidenheid. In een tweede brief naar Filips van 18 februari 1588 legde Medina Sidonia uit dat hij geen vertrouwen had in het ambitieuze plan. Deze brief bereikte Filips echter nooit, dus nam Medina Sidonia met frisse tegenzin de uitdaging aan.
De Armada
Zodoende werden de laatste voorbereidingen getroffen voor de ambitieuze missie. Het zag er echter niet rooskleurig uit. Een paar maanden voor vertrek had de Engelse admiraal Francis Drake namelijk de haven van Cádiz overvallen, waardoor grote houttekorten ontstonden. Daarbij ging de werving van soldaten niet gesmeerd, met name in de Spaanse Nederlanden, waar de hertog van Parma het bevel had. De Armada zou de troepen van Parma onderweg ontmoeten en vervolgens escorteren richting Engeland. Het plan was echter onduidelijk: de exacte locatie waar de bondgenoten elkaar zouden ontmoeten bleef lange tijd onbepaald en daarbij was de communicatie tussen de twee bevelhebbers vaag en traag. Medina Sidonia uitte meerdere malen zijn twijfels over Filips’ plan, maar Filips’ instructies hielpen de hertog niet verder, deze herhaalden slechts de instructies die Santa Cruz eerder op papier had gezet en richtten zich verder op de spirituele aspecten van de missie. Toch vertrok de vloot, die bestond uit 130 schepen, 8.000 zeelieden en 18.000 soldaten, dan in mei 1588.
Filips’ vastbeslotenheid
Gedurende de reis hield Medina Sidonia zijn vorst zo goed als hij kon op de hoogte van de vorderingen. Zijn brieven zaten vol twijfel, over de kwaliteit van de Spaanse schepen, over de capaciteiten van de Britten, over de munitie en de voedselvoorraden. Maar uit elk antwoord van Filips bleek dat de vorst vastbesloten was de missie voort te zetten. In één van zijn brieven stelde Filips: “Als alles zou lopen zoals we zouden willen, hadden we andere schepen gehad, maar onder de huidige omstandigheden mag de expeditie niet gestaakt worden vanwege deze kleine tegenslag.”
Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!
Slecht weer
Hoewel de Spaanse vloot immens was, hadden de Britten nog meer schepen dan de Spanjaarden, namelijk wel tweehonderd. De schepen waren kleiner dan de immens grote Spaanse schepen, maar daardoor ook sneller en makkelijker te manoeuvreren. Met dit voordeel wachtten de Britten de Spanjaarden op. Dat wachten duurde langer dan verwacht, want de Spaanse vloot was vertraagd door slecht weer. Hevige stormen maakten dat sommige schepen gedwongen terug moesten keren naar Spanje. Hoe langer de missie voortduurde, hoe wanhopiger Medina Sidonia werd. Het slechte weer was de laatste druppel waardoor Medina Sidonia besloot zijn vorst een laatste keer te verzoeken de onderneming te staken. In een brief van 24 juni 1588 schreef hij: “Majesteit, gelooft u mij wanneer ik u zeg dat we zeer zwak zijn. Hoe denkt u dat we zo’n groots land als Engeland met zo’n zwakke vloot als de onze kunnen aanvallen?”
Gods wil
Maar Filips gaf niet toe. Filips, die door zijn gebruikelijke besluiteloosheid en terughoudendheid ook wel bekendstond als Filips de voorzichtige, deed iets heel onvoorzichtigs: hij beval de hertog om de missie door te zetten. Filips was zo overtuigd van de voorbestemming van de verovering van Engeland, dat hij besloot de brief van de hertog te beantwoorden met de woorden:
Hertog en neef,
Ik heb uw brief van 24 juni ontvangen. U kennende, geloof ik dat u deze zaken met mij deelt uit uw trouw en toewijding aan mij en uw wens uw missie met succes te volbrengen. Mijn vertrouwen hierop maakt dat ik eerlijker ben met u dan ik zou zijn met een ander… Als deze oorlog onrechtvaardig was, zou de storm inderdaad gezien worden als een teken van onze Heer dat we dienen te stoppen met Hem beledigen; maar, zo rechtvaardig als de oorlog is, kan men niet geloven dat Hij er een einde aan zou maken, maar juist dat hij zal zorgen voor meer voorspoed dan waar we ooit op hadden kunnen hopen… Ik heb deze opgave opgedragen aan God. Raap uzelf bij elkaar, en doe uw plicht.
Filips
De weg naar de grootse nederlaag
Medina Sidonia kon niets anders doen behalve Filips’ bevelen opvolgen. En dus zetten de overgebleven schepen hun reis richting Engeland voort, waar ze in juli en augustus 1588 belaagd werden door de Engelse oorlogsvloot. De voorspoed die Filips beloofd had, kwam niet. Op 8 augustus werd de Armada definitief verslagen in de Slag bij Grevelingen. Nogmaals kregen de Spanjaarden te maken met slecht weer, waarna Medina Sidonia de nederlaag accepteerde en besloot zijn schepen om Groot-Brittannië en Ierland heen te leiden en zo terug te keren naar Spanje. Ook de terugreis was niet vrij van rampspoed: de bemanning van de schepen werd geconfronteerd met de slechte weersomstandigheden, voedseltekorten en ziektes. Van de 130 schepen is van slechts 67 schepen vastgesteld dat ze een Spaanse haven haalden. De reputatie van Medina Sidonia was voorgoed getekend door de nederlaag.
Een dwaze overtuiging?
Was Filips’ plan volledig gebaseerd op zijn geloof in God? De woorden uit Filips’ brief lijken dit wel te impliceren. Dat Filips zo overtuigd was van de militaire capaciteiten van zijn vloot, is niet geheel dwaas: hij had tijdens zijn heerschappij verschillende grote militaire overwinningen behaald. Zo had de Spaanse vloot een aanzienlijk aandeel in de Slag bij Lepanto en onder hem kwam het Spaanse Rijk op het toppunt van haar macht en invloed. Maar de slechte vooruitzichten vóór het vertrek van de Armada logen er niet om. De vraag is of Filips er bewust voor koos om de tegenslagen te negeren en als laatste hoop zijn toevlucht zocht in het geloof, of dat hij daadwerkelijk zo overtuigd was van zijn God. Hoe naïef men het tegenwoordig zou kunnen vinden, historici vermoeden dat het het laatste was. De brieven van Filips lijken dit standpunt overduidelijk te onderschrijven. Maar hoe oprecht Filips’ geloof ook was, het mocht uiteindelijk niet baten. Maar zelfs na de rampzalige nederlaag en vernedering, gaf Filips zijn oorlog met Engeland niet op. De rest van zijn leven bleef hij in oorlog met de Engelsen. Filips stierf in 1598. Vijf jaar later, in 1603, overleed ook koningin Elizabeth. De Spanjaarden maakten pas vrede met de Engelsen toen James I haar had opgevolgd. Als Filips Medina Sidonia’s brief serieus had genomen, had de loop van de geschiedenis er misschien wel heel anders uitgezien.
Brieven als historische bron
Brieven zijn voor historici onmisbare bronnen van informatie. Door het lezen van brieven kan je ondervinden welke gedachtespinsels op dat specifieke moment in de geschiedenis door iemands hoofd vlogen. Een brief kan in één klap de menselijke kant tonen van een persoon, hoe belangrijk of onbereikbaar deze ook mag zijn. In de rubriek ‘Bijzondere brieven’ besteedt IsGeschiedenis dan ook aandacht aan interessante en verrassende briefwisselingen uit de geschiedenis.
Bronnen:
- Royal Museums Greenwich: The history of the Spanish Armada
- War History Online: How The Spanish Armada Failed To Conquer Against The English
- Colin Martin en Geoffrey Parker, The Spanish Armada. Revised Edition (Manchester 1999).
- Simon Sebag Montefiore, Written in history. Letters that changed the world (Londen 2018).
