Smeuïge ruzie: het banedict van Filips II en Van Oranje’s apologie

Een puberale ruzie met torenhoge gevolgen, zo komt het conflict tussen Filips II en Willem van Oranje in 1580 over. Met wijzende vinger slingerden de vorsten elkaar in twee traktaten de meest valse verwensingen naar het hoofd. Het Banedict van Filips II, waarin hij de prins van Oranje vogelvrij verklaarde, en Willem’s reactie in de Apologie zijn smeuïge documenten voor wie vroeg-Nederlands kan lezen. Voor iedereen die dat niet kan, lichten we de belangrijkste en sappigste passages nog even uit in modern Nederlands.

Voorgeschiedenis

Willem van Oranje en Filips II hadden niet altijd ruzie gehad. In 1555 was de jonge prins van Oranje aanwezig op de ceremonie waar Karel V de troon overdroeg aan zijn zoon Filips. Maar naarmate de onvrede in de Nederlanden over het Spaanse bewind groeide en Willem van Oranje zich steeds opstandiger ging gedragen, bekoelde de relatie. Na de eerste veldtocht in 1568, die uitmondde in de Slag bij Heiligerlee, was het duidelijk: Filips II en Willem van Oranje stonden lijnrecht tegenover elkaar in de Tachtigjarige Oorlog.

De woede van Filips

In het zogenaamde Banedict dat Filips in maart 1580 liet opstellen maakte hij de prins van Oranje in een lang betoog uit voor bedrieger, hypocriet, godslasteraar, dronkaard en een overspelige en eerzuchtige oproerkraaier die de vrede tussen de Nederlanden en Spanje onnodig in de weg stond. Het document verklaarde Willem van Oranje vogelvrij, wat betekende dat hij vermoord mocht worden en de moordenaar zelfs een beloning zou krijgen voor zijn daad. De Hertog van Parma, landvoogd van de Nederlanden, was het niet eens met die onridderlijke strategie om van Willem van Oranje af te komen en probeerde de publicatie van de ban zo lang mogelijk tegen te houden. Op 15 juli 1580 maakte hij het Ban​edict uiteindelijk toch openbaar en werd het van kracht.

Politieke en persoonlijke aanval

Enerzijds is het Banedict een feitelijk verslag van de manieren waarop Willem van Oranje verzet leverde tegen de Spanjaarden. Het document schuift daarmee de schuld van de voortslepende oorlog in zijn schoenen:

“Willem van Oranje heeft telkens wanneer wij ons probeerden te verzoenen met onze onderdanen nieuwe listen en smoezen bedacht om dat te voorkomen, zodat de hele zaak nu wanhopig lijkt en de oplossing ver te zoeken is […]”

Het Banedict is anderzijds een persoonlijke aanval die het goede imago van de prins sterk in twijfel trekt. Zo wijst Filips zijn lezers erop dat Willem van Oranje zich voordoet als overtuigd protestant en de katholieken zelfs stelselmatig onderdrukt, terwijl hij getrouwd is met een voormalige non. De Franse Charlotte de Bourbon, Willem’s derde vrouw sinds 1575, had in haar jeugd inderdaad in een klooster gezeten, maar later de zijde van de protestantse hugenoten gekozen. Toch was haar verleden reden genoeg voor Filips om Van Oranje erop aan te vallen, eens te meer omdat Willem’s tweede vrouw, Anna van Saksen, nog leefde toen hij met Charlotte trouwde. Het oordeel van Filips was duidelijk:

“Dat is het allerschandelijkste en oneerlijkste waar men zich schuldig aan kan maken en tegen alle eerbaarheid […]”

Het verweer van de Prins

Alle beledigingen en verwensingen aan zijn adres kon Willem van Oranje natuurlijk niet zomaar negeren. In overleg met de Prins schreven zijn medewerkers de Apologie of verantwoording. Het stuk was in de eerste plaats bedoeld als verweer tegen de tirade van Filips II, maar Willem van Oranje nam ook ruim de tijd om de bal terug te kaatsen en de Spaanse koning zo slecht mogelijk af te schilderen.

“U weet dat ik geen behagen schep in lasteren en pochen. Nu ik tegen wil en dank genoodzaakt ben of  ‘t een of ‘t ander te doen, zult U dat moeten toeschrijven aan de noodsituatie, waarin de vijanden mij hebben gedwongen.”

Filips en Alva werden afgeschilderd als bloeddorstige tirannen die de Nederlanden haatten en het voorzien hadden op de ondergang van het land. Dat de ‘wreedheid en dwaasheid’ van de Spanjaarden ‘oneindig groot’ waren droop van de pagina’s:

“Ik heb de hertog van Alva steeds beschouwd als vijand van het land, die zich altijd graag heeft gebaad in ons bloed en dat van andere christenen en die heimelijk een heidenhart in de boezem draagt.”

Maar Filips moest in de Apologie ook teruggepakt worden op de vele persoonlijke en naar Van Oranje’s mening valse beschuldigingen. De aantijgingen dat hij bigamist was, of dronkaard of een slecht karakter had kaatste van Oranje af door tot in detail, maar ook met de nodige dosis fantasie in te gaan op het persoonlijke leven van Filips:

“Hij, die met zijn eigen nicht getrouwd is, durft van mijn huidige huwelijk, dat wettig en heilig is, kwaad te spreken […] Hij heeft zijn eigen vrouw, de dochter respectievelijk de zuster van de Franse koning, vermoord, ten einde een nieuw huwelijk te kunnen sluiten.”

Je maintiendrai: de gevolgen van de ruzie

Alle lasterlijke praat over en weer terzijde: de documenten waarin de Spaanse koning en de Prins van Oranje ruzieden waren ontzettend belangrijk in de Nederlandse Opstand. De Apologie van Willem van Oranje, waarin hij zich liet meeslepen door zijn anti-Spaanse gevoelens, moest de rest van de Nederlandse bevolking en de Staten-Generaal overtuigen van zijn strijd en hen over de streep trekken hun gehoorzaamheid aan de koning op te zeggen. Hij sloot zijn betoog af met zijn lijfspreuk: je maintiendrai, ‘ik zal handhaven’.

Het document werd vervolgens door de Staten van Holland gedrukt en verspreid. De gevolgen van de ruzie werden in de jaren daarop duidelijk. Op 22 juli 1581 zegden de Staten-Generaal met de Acte van Verlatinghe inderdaad hun gehoorzaamheid aan de koning op en zetten zij Filips II af als hun landsheer. Maar lang kon de Prins niet genieten van die overwinning: op 10 juli 1584 werd Willem van Oranje vermoord door Balthasar Gerards, die het stellig eens was met het Banedict. De beloofde beloning bleef ook na de executie van de moordenaar voor zijn nageslacht uit.

Bronnen:

• Getranscribeerde tekst van Filips’ Banedict: Ban en edict by forme van proscriptie by den conink van Spangien gedaen tegen den prince van Orangien
• Getranscribeerde tekst van Willem van Oranje’s Apologie: Apologie ofte Verantwoordinghe van den Prince van Orangien
• Moderne vertaling van de Willem van Oranje’s Apologie
• A. van der Lem, De Opstand in de Nederlanden 1568 – 1648. De Tachtigjarige Oorlog in woord en beeld (Nijmegen 2014).

Afbeelding:

Philips II beschuldigt prins Willem van Oranje te Vlissingen bij zijn vertrek uit de Nederlanden in 1559, Cornelis Kruseman, 1832. [Public Domain via Wikimedia Commons]