De DDR in vogelvlucht

“Over de muur, over het ijzeren gordijn…”, dit zijn de bekende woorden uit het 1984 lied van Klein Orkest dat kritiek levert op de verdeeldheid van Europa na de Tweede Wereldoorlog. Duitsland, en met name Berlijn, wordt in dit lied als symbool gebruikt voor die verdeeldheid. Duitsland was van 1945 tot 1991 verdeeld tussen een communistisch oostelijk deel, de DDR en een op het westen gericht westelijk deel de Bundesrepublik. Wat gebeurde er in die periode?

Jalta conferentie

Op de Conferenties van Teheran en Jalta kwamen de geallieerden (de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en de Sovjet-Unie) een verdeling van een verslagen nazi-Duitsland in bezettingszones. Ook de hoofdstad Berlijn zou in verschillende zones worden verdeeld. Een zone voor elke mogendheid. Later werd er ook voor Frankrijk een bezettingszone uitgehouwen. Dit zorgde voor de verdeling van Duitsland in twee landen: waarbij de Westerse landen, de VS, het VK en Frankrijk, de macht hadden over hun respectievelijke bezettingszones in West-Duitsland en de Sovjet-Unie de macht had in Oost-Duitsland.

Bundesrepublik en de DDR

In 1949 werden zowel de Bundesrepublik als de DDR opgericht. De Socialistische Eenheidspartij van Duitsland (SED), onder leiding van Walter Ulbricht regeerde gedurende het gehele bestaan van de DDR. Deze partij had nauwe banden met de Sovjets, die hun militaire aanwezigheid in Oost-Duitsland bleven handhaven tot 1994. Hierdoor was Oost-Duitsland min of meer een satellietstaat van de Sovjet-Unie.

Berlijnse Blokkade

Eén van de eerste internationale crises van de Koude Oorlog was de Berlijnse Blokkade van 24 juni 1948 tot 12 mei 1949. Tijdens deze blokkade blokkeerde de Sovjet-Unie de toegang via de weg, het water en de spoorwegen tot West-Berlijn. Hierdoor dreigde in het na de Tweede Wereldoorlog nog nauwelijks herbouwde West-Berlijn een enorme voedselcrisis te ontstaan. In het westelijk deel van Duitsland hadden de geallieerden de D-mark als nieuwe munteenheid ingevoerd, terwijl in het oosten de Rijksmark nog gold. Daardoor ontstond in het oosten een enorme inflatie. Om de inflatie een halt toe te roepen, blokkeerden de Sovjets het westen van Duitsland en Berlijn, zo lang de geallieerden de Rijksmark niet als munteenheid herstelden, zou de blokkade blijven. Als reactie hierop organiseerden de Westerse geallieerden de luchtbrug van Berlijn om voedselvoorraden naar West-Berlijn te voeren, die van 26 juni 1948 tot 30 september 1949 standhield.

Oost-Duitse opstanden van 1953

Op 16 juni 1953 begon een stakingsactie van Oost-Berlijnse bouwvakkers naar aanleiding van een verhoging van de werkquota met 10 procent. De staking veranderde al snel in een algemene opstand tegen het communisme in de DDR. Meer dan een miljoen mensen in ongeveer 700 plaatsen in Oost Duitsland kwamen in opstand.  In Oost-Berlijn werden deze opstanden gewelddadig onderdrukt door tanks van de Sovjettroepen. De opstand stopte na 17 juni, waarna de opstand door de SED werd uitgelegd als een direct gevolg van "westerse agentschappen" om de nationale stabiliteit en legitimiteit van de SED te verstoren. Hoeveel doden er bij het neerslaan van de opstand zijn gevallen, is nooit helemaal opgehelderd. Wel bracht de opstand een grote vluchtelingenstroom op gang. Vooral West-Berlijn kreeg in de periode na de opstand honderdduizenden vluchtelingen te verwerken.

NAVO en Warschaupact

Als reactie op de toetreding van West-Duitsland tot de NAVO, richtte de Sovjet-Unie het Warschaupact, een collectief verdedigingsverdrag tussen de Sovjet-Unie en de satellietstaten, op in mei 1955. Het Warschaupact werd opgesteld als een tegengewicht voor de NAVO, er was geen directe militaire confrontatie tussen hen. In plaats daarvan werd het conflict gevochten op een ideologische basis.

De Berlijnse crisis en bouw van de Muur

Tussen 4 juni en 9 november 1961 vond het laatste belangrijke Europese incident van de Koude Oorlog rondom Berlijn plaats. De crisis in Berlijn begon toen de Sovjet-Unie een ultimatum lanceerde waarin de terugtrekking van alle geallieerde strijdkrachten uit Berlijn werd geëist, inclusief de westerse strijdkrachten in West-Berlijn. Op de achtergrond speelde de jarenlange vlucht van duizenden Duitsers van Oost naar West. Hoewel de grens dwars door het land inmiddels hermetisch gesloten was, bleef Berlijn een open poort. Mensen konden relatief makkelijk van Oost- naar West-Berlijn vluchten. Tot 1961 maakten meer dan een miljoen Duitsers hiervan gebruik, een enorme brain drain voor Oost-Duitsland. In augustus bleek dat de onderhandelingen over de militaire aanwezigheid van de geallieerde mogendheden nergens toe leidden. Diplomatieke contacten rondom Berlijn kwamen op een dieptepunt, maar op oorlog zat niemand te wachten.

In die atmosfeer ging de Oost-Duitse regering, gesteund door de Sovjet-Unie over tot de bouw van de muur. Officieel om Westerse agressie en provocaties buiten de deur te houden, maar in feite om Oost-Duitsers binnen te houden. De afsluitingen in de stad zorgden wel voor een onduidelijke situatie. Volgens de afspraken van Jalta zouden diplomatieke en militaire officials van alle mogendheden zich vrij door de hele stad mogen bewegen. Amerikaanse generaals mochten dus vrij naar het Oosten, en vice versa. Steeds vaker werden diplomaten echter tegengehouden, of ten minste gecontroleerd bij de checkpoints in de stad. De Amerikaanse en Russische bevelhebbers provoceerden elkaar meer en meer in een poging de overeenkomsten van Jalta naar de hand te zetten en begonnen te dreigen met aanwezigheid van tanks in de stad. Dat leidde ertoe dat beide bevelhebbers van 27 oktober tot 28 oktober tanks opstelden rondom Checkpoint Charlie in de Friedrichstrasse. Een nacht lang keken Russische en Amerikaanse soldaten elkaar aan door de vizieren van hun tanks, daarna bereikten Moskou en het Witte Huis een overeenstemming en de tanks trokken zicht terug. Volgens de Amerikaanse president Kennedy was de muur ‘geen fraaie oplossing, maar beter dan oorlog’.

De Berlijnse Muur

Door de muur was West-Berlijn afgeschermd van het omringende Oost-Duitsland, inclusief Oost-Berlijn. Zo liep de muur niet alleen midden door de stad heen, maar omringde het ook de buitenkant van West-Berlijn. Dat lukte echter maar ten dele. Tot de val van de Muur probeerden zo’n talloze mensen te ontsnappen uit Oost-Berlijn. Dat begon al met de bouw van de muur, toen de Oost-Duitse soldaat Conrad Schumann, met het geweer nog over de schouder, over de prikkeldraadversperringen sprong waar hij door een West-Berlijnse politieauto werd opgewacht en in veiligheid werd gebracht. Veel anderen hadden niet het geluk van Schuhmann. Al in augustus 1961 vielen de eerste doden bij pogingen om de grens illegaal over te steken. Volgens officiele bronnen zijn er bij pogingen om de muur over te steken ten minste 140 doden gevallen, maar sommige schattingen gaan uit van meer dan tweehonderd doden.

'Ich bin ein Berliner'

In 1963 hield de Amerikaanse president John F. Kennedy zijn bekende “Ich bin ein Berliner” speech, die uitgroeide tot de meest bekende speech van de Koude Oorlog en de meest beroemde anti-communistische speech. Kennedy wilde de steun van de Verenigde Staten voor West-Duitsland benadrukken na de bouw van de Berlijnse Muur. Er is een bekende misvatting buiten Duitstalige landen dat de uitdrukking verkeerd werd gebruikt en eigenlijk "ik ben een Berlinerbol" betekent, omdat hij geen lidwoord had moeten gebruiken. Volgens Duitse taalkundigen zei Kennedy het echter wel op de juiste manier.

Viermogendhedenakkoord over Berlijn

Het Viermogendhedenakkoord over Berlijn van 1971 legde de basis voor een reeks Oost-West-overeenkomsten in de Détente. Deze overeenkomst herstelde de banden tussen de twee delen van Berlijn en verbeterde het reizen en de communicatie. Het Grundlagenvertrag werd een jaar later getekend en hierbij erkenden de Bundesrepublik en de DDR elkaars soevereiniteit. In 1973 mochten beide landen toetreden tot de Verenigde Naties. Binnen de DDR vond ondertussen een grote machtswisseling plaats. Walter Ulbricht ruimde -wegens gezondheidsredenen- het veld en werd vervangen door Erich Honecker. 

Grensovergangen

Hoewel het Grundlagenvertrag pas in de jaren 70 werd getekend, was de grens tussen de DDR en de Bondsrepubliek al lang een zwaarbeveiligde zone. Alleen bij speciale grensovergangen konden mensen de DDR in of uit. Om van West-Duitsland naar West-Berlijn te komen, moest men eerst bij Checkpoint Alpha de grens met de DDR over, bij Checkpoint Bravo kon men dan West-Berlijn in. Het beroemde Checkpoint Charlie aan de Friedrichsstrasse gaf vanuit het centrum van Berlijn toegang tot het Oostelijk deel van de stad. Omdat Checkpoint Alpha aan de snelweg lag die je het snelst naar Berlijn voerde, groeide dit punt uit tot een enorm complex. Aan de Oostelijke kant lagen vooral onderkomens en tunnels om de duizend man sterke grensbewakingsmacht een onderkomen te bieden. De westelijke kant werd gedomineerd door enorme parkeerplaatsen en wegrestaurants om de eindeloze hoeveelheid wachtenden een plekje te geven.

Economische groei

De Oost-Duitse overheid plande de economie in navolging van de Sovjet-Unie in vijfjarenplannen. Desondanks bleek de Oost-Duitse economie niet het baken van stabiliteit dat het had moeten worden. Doordat de schade van de Tweede Wereldoorlog in Oost-Duitsland minder groot was, had Oost-Duitsland in eerste instantie een voorsprong op het westen, maar al in 1948 werd die ingelopen. Waar de Sovjets herstelbetalingen van Oost-Duitsland verwachtten, investeerden de westerse mogendheden juist in hun Duitse bezettingszones. De nationalisering van industrieën zorgde ervoor dat veel fabrieken en bedrijven zich naar het westen verplaatsten, tot de bouw van de Muur. In de jaren 60 werden veel hervormingen doorgevoerd, waarbij de economie steeds meer of minder vrijgelaten werd. Daarmee werd het tij enigszins gekeerd, maar toch was de Oost-Duitse economie gevoelig voor tegenslagen. Toen in de jaren 70 de prijzen op koffie enorm stegen, leidde dat tot de koffie-crisis in Oost-Duitsland. De pogingen om de economie door export op te vijzelen lukten maar ten dele. In een aantal sectoren kon de DDR veel exporteren, maar dat was bij lange na niet voldoende om de staatsschulden die door de investeringen in de sectoren ontstonden, af te lossen.

Duitse eenwording

De Oost-Duitse regering begon te wankelen in mei 1989, toen het grenshek van Hongarije met Oostenrijk geopend werd en een gat in het IJzeren Gordijn veroorzaakte. Duizenden Oost-Duitsers vluchtten via Hongarije naar West-Duitsland en Oostenrijk. Ondanks hervormingen binnen de Sovjet-Unie betreffende het beleid, dat bekend stond als ‘perestrojka en glasnost’ waarbij de Sovjet-Unie verder doorging met de ontwapening en zich meer open tegenover de Westerse wereld opstelde, viel het communisme en daarmee het hele Sovjetbewind in het Oosten.

Doordat de greep van de Sovjet-Unie op Oost-Europa verzwakte, raakten vele Oost-Duitsers geïnspireerd om te gaan protesteren. Deze periode staat bekend als Die Wende, waarbij de vreedzame maandagdemonstraties werden gehouden in Leipzig. Deze demonstraties waren zo groot dat het DDR-regime deze niet meer kon onderdrukken zonder een bloedbad aan te richten. Op 4 november demonstreerden meer dan een half miljoen mensen in Oost-Berlijn.

Deze demonstraties leidden ertoe dat op 9 november 1989 de checkpoints bij de Berlijnse muur geopend werden, wat als één van de belangrijkste momenten in de wereldgeschiedenis wordt gezien. Dit was het begin van het einde voor de DDR. Op 18 maart 1990 waren er voor het eerst vrije verkiezingen in de DDR en op 3 oktober van dat jaar viel het doek officieel voor de DDR, toen het eenheidsverdrag tussen West- en Oost-Duitsland in werking trad. Vanaf dit moment spreken we niet meer van een West- of Oost-Duitsland, maar van een herenigd Duitsland.